WSP J POLN254157

R. Grzcgprayk&u&, B Ssynumek. Kategorie słowotwórcze uf perspektywie kognitywnej

480

Przeciwstawienie, przeciwieństwo, negacja

Pojęcie przeciwstawienia (kontrastowania) i wynikające z niego przeciwieństwo oraz negowanie wyrażane są przecie wszystkim składniowo przez użycie spójników a, ale, albo (a także złożonego semantycznie chociaż, kcóre ukrywa w sobie oczekiwanie zdarzenia przeciwnego niż to, które zaszło) oraz operatora negacji nie.

Słowotwórczo kontrastowanie wyrażane jest za pomocą przedrostków tworzących antonimy rzeczownikowe i przymiotnikowe, typu anty-film, anty literatur a, antyrasistowski.

Antonimia ukrywa w sobie zawsze głęboką negację, zakłada bowiem nieistnienie stanu, którego przeciwieństwo nazywa derywat. Stąd stan przeciwny wskazywany jest bardzo często morfemem nie-: niemiły (przeciwieństwo miłego), niebrzydki (przeciwieństwo brzydkiego).

Negacja wyrażana jest słowotwórczo za pomocą morfemu me- najczęściej w przymiotnikach (nieduży, niesprawiedliwy), rzadziej w rzeczownikach {nieprzyjaciel, niebyt, niełail). W czasownikach negowanie składniowe za pomocą partykuły nie jest w pełni regularne {on nie śpi, nie je, me uczy się itp.), natomiast negacja jako składnik semantyczny derywatu wyrażana morfemem me- jest rzadka, por. men a widzieć(od dawnego nawidzieć'lubić ), znie-lubić. Częste są natomiast przymiotniki od czasowników zanegowanych (;zaniedbany) o raz zanegowane przymiotniki odczasownikowe: niedościgły, niezrozumiały.

Inne wykładniki negacji to przedrostki a- {aspołeczny, apolityczny) oraz bez-, sygnalizujący brak jakiegoś elementu: bezręki, bezzębny, bezład, bezsens i wiele innych. Negacja pojawia się także jako element znaczeniowy czasowników oznaczających pozbawienie czegoś, tworzonych prefiksem od-, np. odwodnić, odrdzewić ‘spowodować, że obiekt nie będzie miał wody, rdzy’.

Powodowanie, rezultatywność

Ujmowanie zjawisk jako powodujących pewne skutki w- postaci innych zjawisk, zdarzeń, czyli interpretowanie zdarzeń w relacjach przyczynow'o--skutkowych, należy do podstawowych operacji ludzkiego umysłu. Językowym wykładnikiem tej operacji są przede wszystkim reguł}' składniowe (por. hasło Kategorie gramatyczne).

Na płaszczyźnie słowotwórczej kauzatywność ujawnia się w czasownikach odprzymiotnikowych (rzadziej odrzeczownikowych) kauzatyw-nych, oznaczających powodowanie pewnych stanów w obiektach: czernić, bielić, prostować. Niemal regularnie tworzone są tego typu czasowniki za pomocą sufiksu i prefiksu, np. uspołecznić, umiędzynarodowić, upaństwowić.