WSP J POLN254153

R. Grzegorczykom, & Szymanek. Kategorie słowotwórcza w perspektywie kognitywnej

476

Całość - część, zbiór - element

Ujmowanie obiektów świata jako pewnych całości lub zbiorowości złożonych z części (elementów) przejawia się przede wszystkim w kategoriach słowotwórczych rzeczownika, rzadziej przymiotnika (por. noga stołowa ‘noga, która jest częścią stołu’). W rzeczowniku pojęcie to stanowi podstawę nazw zbiorowych (kolektywnych) typu: ptactwo, nauczycielstwo, stu-denteria, młodzież, a także nazw zbiorów bardziej zaważonych, np. wujostwo, ‘wuj i jego żona’, dziadkowie ‘dziadek i babka'.

Relację odwrotną, tzn. interpretowanie obiektu jako elementu (części) pewnego zbioru (całości), przedstawiają nazwy syngulatywne typu: słomka, trawka, ziarnko, pytek, a także nazwo- osób, członków' pewnej zbiorowości, np. dominikanin ‘członek zbiorowości określanej jako dominikanie’.

Relacja całość - część bywa także interpretowana językowo jako stosunek posiadacza do obiektu posiadanego, np. lisi, rybi ogon ‘ogon będący częścią lisa, ryby', a jednocześnie ‘należącą- do’, ‘posiadany przez lisa, rybę'.

Ilość, wymiar, intensywność

Ustalanie cech ilościou-ą-ch zjawisk, zauważanie ich liczby, wielkości, wymiarów', najczęściej względnych, zrelatywizowanych do przeciętnych obiektów- danej klasy, jest jedną z podstawowych czynności ludzkiego umysłu. Przejawia się ona w bardzo różnych faktach językowych.

Przede wszystkim pojęcie ilości (liczenia) obiektów stanow-i podstawę gramatycznej kategorii liczby, która we w-spółczesnej polszczyźnie przeciwstawia pojęcie ‘jeden obiekt’ pojęciu ‘więcej niż jeden obiekt’.

Wśród kategorii słowotwórczych mnogość obiektów- wyrażana jest przez wspomnianą kategorię nazw zbiorowych, która obejmuje nazw-y przedmiotów złożonych z elementów-, np. nauczycielstwo, ptactwo.

Cechą- ilościow-e czą-nności, ich pow-tarzalność, wielokrotność wyrażone są przez czasow-nikową kategorię i t e r a t y w ó w: czytywać, pisywać, siadywać. Znaczenie to jest także zawarte jako pewna potencja w imperfekty-wach typu: przepisywać, otwierać, które są dw-uznaczne: ‘w- tej chwili’ i ‘wiele rażą-’.

Szeroko pojętą cechą ilościową jest także wielkość, wymiar obiektów-(zjawisk) i czynności.

W odniesieniu do przedmiotów- pojęcie to jest wyrażane za pomocą rze-czow-nikowej kategorii deminutywów [szafka, stolik, skrzydełko, oczko) i augmentatyw-ów (szafsko, stołisko, oczyska, ptaszysko). W odniesieniu do cechy wielkość równoznaczna jest z intensywnością lub osłabieniem cechą-i wyrażana jest za pomocą sufiksów intensyfikującą*ch typu -taki, -uchny,