WSP J POLN254149

Pojecie kategorii słowotwórczej w dziejach myśli językoznawczej 471

z wanny’. Podobnie polski klęcznik ‘to, na czym się klęczy' ma francuski odpowiednik prie-Dicn ‘to, na czym się modli’, paralelny do polskiego modlitewnika < który jednak oznacza inny desygnat, mianowicie książkę z modlitwami.

Pojęcie kategorii słowotwórczej w dziejach myśli językoznawczej

Teza o tym, że struktura wyrazu słowotwórczo przejrzystego odbija strukturę myśli, dawno już pojawiła się w refleksji nad językiem. Pierwszy sformułował ją dobitnie Jan Rozwadowski (1921), mówiąc o dwuczłonowej budowie wyrazów, w których człony odpowiadają częściom składowym definicji: człon uogólniający to genns proximum, a uszczegółowiając}' (odróżniający) odpowiada części zwanej differentia specifica, np. parowiec ‘statek parowy, poruszany parą'. Ujęcie Rozwadowskiego miało charakter psychologiczny: poznanie i nazwanie nowego zjawiska dokonuje się przez włączenie go do klasy znanej i wyróżnienie spośród innych obiektów' klasy przez wskazanie cechy odróżniającej, np. nazwanie zebry koniem w paski.

Do Rozwadowskiego nawiązuje Witold Doroszewski (1946): odrzucając psychologizm, dostrzega analogię między strukturą wyrazów pochodnych i strukturą zdań. W typie pływak, śmiałek wykładniki kategorii (formanty ■ak, -ek) odpowiadają podmiotowi, a człon rozróżniający wskazuje na cechę lub czynność jemu przypisywaną, natomiast w typie pływanie, śmiałość następuje jakby ściągnięcie całego zdania (orzeczenia).

Najpełniejsze strukturalne ujęcie słowotwórstwa zawiera praca czeskiego uczonego Miłosza Dokulila Teoria dcrywacji (1979). Autor ujmuje derywaty jako realizacje pewnych mechanizmów onomazjologicznych (nazewni-czych), wykorzystujących ogólne pojęcia substancji, cechy, czynności i okoliczności (cechy czynności i stanu). Poszczególne klasy derywatów (kategorie onomazjologiczne, tzn. słowotwórcze) wyrażają podobne relacje między tymi pojęciami, np. substancja charakteryzowana przez czynność stanowi podstawę kategorii wykonawców czynności (pisarz) albo wytworów czynności (pismo), substancja charakteryzow’ana przez cechę daje nazwy atrybu-tywne (śmiałek), substancja charakteryzowana przez inną substancję to np. drewniak, kominiarz, wreszcie substancja charakteryzowana przez okoliczność to np. podomka ‘ubiór używany do chodzenia po domu'.

W podobny sposób można scharakteryzować pozostałe pojęcia: cechy przez odniesienie do substancji (np. kamienny), przez odniesienie do czynności (np. płaczliwy), przez odniesienie do cechy (np. białawy), przez odnie-