WSP J POLN25474

Jerzy Bawniński, JoLtnła Panasiuk, Stereotypy językowe

392

W językowo-kulturowym obrazie świata matka test przede wszystkim kochająca, opiekuńcza i wyrozumiała (LAS). Matkować komuś, być komuś matki} znaczy ‘opiekować się kimś . Wyższą rangę funkc|i wychowawczej nad rodzicielską w stereotypie matki expressis verbis potwierdza przysłowie Nie ta matka, co porodziła, ale ta, co wychowała.

Ojciec jest stereotypowo ujmowany również przede wszystkim jako opiekuńczy (por. ojcować, być komuś ojcem ‘być czyimś troskliwym opiekunem, wychowawcą’), surowy, lecz sprawiedliwy (wyrażenie karać po ojcowsku respondenci LAS objaśniają ‘karać surowo, lecz sprawiedliwie’), dopiero w dalszej kolejności też kochający i wyrozumiały.

W stereotypie brata jest najsilniej językow^ro utrwalona cecha przyjaźni, koleżeństwa: braterski, bratni znaczy ‘serdeczny, przyjazny’; po bratersku ‘przyjaźnie, serdecznie’; braterstwo ‘przyjaźń, solidarność, koleżeństwo’ , stąd też drugie poboczne znaczenie słowa brat - ‘człowiek, z którym się jest związanym przyjaźnią' (por. bracia Polacy; bracie! 'koleżeński poufały zwrot). W polszczyźnie ludowej i stylu potocznym brat jest traktowany jako kontynuator tradycji rodzinnej, wyznacza mu się też specjalne funkcje doradcy i obrońcy wobec siostry (zob. Tokarski, 1980).

Stereotyp siostry jest mniej wyrazisty, spośród silniej utrwalonych składników' treściowych wskazać można ‘przyjaźń’ (siostrzany to ‘serdeczny, przyjazny’), ‘uczynność, dobroć’ (por. siostra miłosierdzia, siostra ‘pielęgniarka'), ‘bliskość pod jakimś względem’ (środowiskowe użycia wyrażenia siostro w zwrocie koleżeńskim).

Negatywne stereotypy teściów'ej i macochy mają obieg międzynarodowy. Dominuje w- nich ‘obcość’ i ‘w-rogość’. Traktować coś po macoszemu to ‘traktować źle. niesprawiedliwie’; być od macoćlry to ‘być pomijanym’ . Wedle cieszyńskiego przysłowia teściowa jest zimną matką. Anegdoty o nielubianej teściowej (Mężu kochany, mam dla ciebie miłą wiadomość: wkrótce będzie nas troje. - Najmilsza, wspaniale, ale czy jesteś tego pewna? -Tak. Mama depeszuje, że przyjadzie dziś wieczorem!) tworzą bogaty i spójny dział współczesnego folkloru.

Przykładowe wyobrażenia mitologiczne i ideologiczne

Zasygnalizujmy na koniec, że w kategoriach stereotypu, tak jak został on zdefiniowany w tym artykule, można interpretować licznie występujące w języku polskim wyobrażenia, oddawane takimi wyrazami, jak: czarownica, dia-beł, krasnoludek, upiór oraz - co jest jednak do pewnego stopnia dyskusyjne -pojęcia oddawane takimi wyrazami, jak: postęp, rewolucja, demokracja itp. Pierwsze z nich mają charakter mitologiczny, drugie ideologiczny.