WSP J POLN254152a

475

Kategorie pojęciowe wyrażane słowotwórczo

Kategoryzacja słowotwórcza grupuje obiekty ze względu na to, jaka jest ich relacja do predykatu im przypisywanego. Wyróżnia się tu wiele klas:

Nazwy wykonawców czynności, a także nosicieli stanów i procesów, takie jak: palacz, biegacz, czytelnik, pływak, odbiorca, śpioch. Od predykatów nazywających cechy powstaje klasa nosicieli cech, jak np. starzec, mędrzec, białko.

Nazwy obiektów czynności, np. czylanka, wkładka, paliwo, i bliskie im, możliwa tylko przy niektórych predykatach, nazwy wytworów' (rezultatów') czynności, np. pismo, nasyp, plecionka, ukłon.

Osobna kategorię stanowią nazwy środków czynności, tzn. narzędzi i substancji, np. wieszak, lejek, płukanka, zasypka i in.

Kolejna klasa nazw wskazujących na relację względem predykatu to nazwy miejsc: palarnia, czytelnia, jezdnia, suszarnia, chodnik, schronisko i inne.

Rzadkie są n a z w y t e ni p o r a 1 n e, wskazujące na czas, w^r którym dokonuje się czynność lub proces, np. roztopy, świt, ‘czas, kiedy roztapia się śnieg, świta’, a także motywow'ane przez rzeczownik nazwy' miesięcy': kwiecień, wrzesień ‘czas, kiedy kwitną kwiaty, wrzosy’.

Derywaty ujawniają także bardziej skomplikowane relacje semantyczne, gdy' rolę predykatu przejmuje w wyniku pewnego skrótu myślowego nazwa innego przedmiotu, np. druciak ‘przedmiot zrobiony z drutu’; w' tym wypadku wyraz motywujący wskazuje na materię służącą czynności, której rezultatem jest desygnat dery'watu. Podobnie w' wyrazie rybak ‘osoba, która łowi ryby’ wyraz motywujący wskazuje na obiekt czynności, której agen-sem jest desygnat derywatu.

Dla podstawowego modelu propozycjonalnego, który stanowi podstawę kategoryzacji świata, istotne jest wyróżnienie typów' predykatów'. Układają się one w kilka klas o nieostrych granicach (por. Daneś, 1971; Bogusławski, 1974; Laskowski, 1998). Poczynając od najbardziej statycznych, można wy-różnić: cechy (zespoły cech) i relacje (np. biały, wysoki, być podobnym, lżyć mężem), stany {wesoły, zdenerwowany), procesy, czynności (akcje) i czynności kauzatywme (operacje) skierowane na obiekt zewnętrzny bądź na siebie samego, np. posadzić kogoś // usupć. Jak widać, część ogólnych pojęć opisujących predykaty mieści się w wymienionym przez kognitywistów' zestawie kategorii kognitywnych.

Model poznawczy umysłu ludzkiego, poza zdolnością przypisywania obiektom pewnych właściwości i wynikających z tego operacji przekształce-niowych, obejmuje jeszcze wiele innych kategorii kognitywnych, służących interpretow'aniu świata. Kategorie te ujawniają się w faktach słowotwórczych. A oto zestaw' najważniejszych kategorii pojęciowych wyrażanych w polszczyźnie słow^rotw'orczo.