WSP J POLN254158

Kategorie pojęciowe wyrażane słowotwórczo

481

Kauzatywnośc jest też składnikiem semantycznym ogromnej liczby czasowników tzw. operacyjnych, które oznaczają czynności wywołujące pewne stany skutkowe w obiektach (także w samej osobie działającej), typu zabić, rozbić, postawić, posadzić, położyć, ale także usiąść, położyć się itp.

Rezultaty (stany) powstałe w wyniku czynności (procesów) kauzatyw-nych nazywane są za pomocą przymiotników rezultaty wnych typu przestraszony, zdziwiony, zsiadły, a także rzeczowników rezultatywnych typu: rozbitek, wyrób, ukłon.

Rezultatywność jest też składnikiem pojęcia aspektu czasownikowego (por. hasło Kategorie gramatyczne): aspekt dokonany ujmuje czynność lub proces jako całość wraz ze stanem rezultatywnym: usiąść, posadzie. Czasowniki statyczne nie mają aspektu dokonanego.

Czas: początek, koniec

Pojęcie czasu, jedno z najbardziej podstawowych pojęć służących do myślowego ujmowania świata, wyrażane jest w języku przede wszystkim środkami gramatycznymi. Świat jest ujmowany jako zmienny, zdarzenia dokonują się w czasie, a sam czas ustalany jest przez umysł poznający na podstawie relacji równoczesności, uprzedniości i następczości względem innego zdarzenia. Tym innym zdarzeniem jest przede wszystkim akt mowy, który wyznacza teraźniejszość, przeszłość i przyszłość, tzn.: rówmoczesność, uprze-dniość bądź następczość w stosunku do aktu mowy - stanowią one podstawę czasów gramatycznych (por. hasło: Kategorie gramatyczne), a także systemu przysłówków' deiktycznyck typu: dziś, jutro, wczoraj.

Mierzenie czasu tzw. obiektywne (datowanie) oparte jest także na relacji równoczesności, uprzedniości i następczości opisywanego zjawiska w stosunku do zjawisk astronomicznych (obrotów Ziemi wokół osi i wokół Słońca), liczonych od wyznaczonego punktu w historii, np. narodzenia Clirystusa: rok 1991 oznacza tyle właśnie obrotów Ziemi wokół Słońca od narodzenia Chrystusa. Szerzej o językoznawczej kategorii czasu patrz np. Lyons (1989).

Ustalanie czasu pozagramatyczne i pozaleksykalne dokonuje się przede wszystkim za pomocą składni: Jar. przyszedł, kiedy Maria spała (zanim Maria zasnęła). Środki słowotwórcze służą raczej limitowaniu czasu czynności, wskazywaniu na jej początek i koniec, por. np. mchoatywa typu zaśpiewać, zakwitnąć, zakochać się i tenmnatywa dośpiewać (pieśń), dogotować (obiad), przekwitnąć. Czasowniki prefiksalne wskazują także na miarę trwania akcji, implikując określenie czasowe, np. przesiedzieć godzinę.

Kategoria czasu, typowo werbalna, znajduje swój refleks także w rzeczow’-nikach, przede wszystkim w derywatach odczasownikowych (świt ‘czas, kiedy