WSP J POLN25440

358

Rysami Tokarski, Słownictwo jako «m.erprełacj.i świata

żanej metaforycznie kategorii pojęciowej zawarte jest jakieś podobieństwo do kategorii wcześniejszej, utrwalonej w znaczeniu podstawowym. Mówiąc inaczej, metafora słownikowa, tworząc nowe kategorie pojęciowe, poprzez relację podobieństwa odwołuje się do tego, co już wcześniej zostało w języku nazwane, a więc skategoryzowane i za pośrednictwem języka przyswojone.

Metafora - jak stwierdza Jerzv Ziomek (1984, s. 205) - z dużymi trudnościami poddaje się klasyfikacjom. Wszelkie klasyfikacje musiałyby bowiem ukazywać regularności w zakresie kategorii podobieństwa, która w metaforach, również słownikowych, ujmuje często cechy okazjonalne, pozornie mniej istotne i nie dające się łatwo przewidzieć. Dlatego przyjmowane podziały metafor mają charakter bardzo ogólny i w istocie nie oddają całego bogactwa możliwych skojarzeń, jakie w metaforach mogą być zawarte. Klasyfikacje te koncentrują się głównie na kierunkach zmian metaforycznych. Wyróżnia się zatem metafory anrropomorficzne, gdy nazwy związane z człowiekiem, jego ciałem, życiem itd. przenoszone są na obiekty me będące ludźmi; metafory odzwierzęce, w których kategorią wyjściową były nazwy związane ze światem zwierząt; metafory ujmujące abstrakcyjne doświadczenia ludzkie za pomocą nazw zjawisk konkretnych czy specjalne klasy tzw. metafor synestetycznych, łączących zjawiska ze sfer różnych doznań zmysłowych (np. zimne spojrzenie, krzyczące banty) (Ullmann, 1967, s. 214-217).

Zgoła inaczej wygląda sprawa metonimii. O ile metafora wykorzystuje często kapiyśną, trudną do skodyfikowania relację podobieństwa, metom-mia oparta jest na bardzo regularnych szeregach czasowej lub przestrzennej przyległości, styczności przedmiotów', zjawisk itp. Dlatego opis metonimii słownikowych często koncentruje się na wyliczeniu najbardziej produktywnych typów metommicznych przesunięć znaczeniowych. Oto niektóre z nich: „materiał” - „wyrób z tego materiału” (srebro ‘metal’ i ‘naczynia sto-łowret , futro ‘porośnięta włosem skóra zwierząt’ i ‘rodzaj ubioru'), „naczynie” - „zawartość naczynia” (zjeść dwa talerze, wypić dwie szklanki), „narzędzie” - „użytkownik narzędzia” (skrzypce ‘instrument’ i ‘muzyk grający na tym instrumencie’), „instytucja” - „budynek zajmowany przez tę instytucję” (bank, ambasada), „strój” - „użytkownik stroju” (niebieskie berety), „miejsce wytworzenia” - „wytwór” (leżajsk, żywiec ‘gatunki piwa’), „czynność” - „rezultat czynności” (zranienie, oparzenie), „czynność” - „wykonawca czynności” (ochrona, oskarżenie) (Apresjan, 1980, s. 248-262).

Przy omawianiu słownikowych metafor i metonimii do tej pory koncentrowaliśmy się na semantycznych aspektach nominacji, traktując te zjawiska jako przejawy porządkujących relacji podobieństwa i styczności w obrębie słownictwa danego języka. W tym sensie każdy akt metaforyczny i metoni-miczny, mogący mieć swe jednostkowe wykładniki podobieństwa bądź styczności wtdoczne w semantycznych opisach każdej dokonującej się zmiany