IMG269 (4)

358

Ryszard Tokarski, Słownictwo jako interpretacja świata

żanej metaforycznie kategorii pojęciowej zawarte jest jakieś podobieństwo do kategorii wcześniejszej, utrwalonej w znaczeniu podstawowym. Mówiąc inaczej, metafora słownikowa, tworząc nowe kategorie pojęciowe, poprzez relację podobieństwa odwołuje się do tego, co już wcześniej zostało w języku nazwane, a więc skategoryzowane i za pośrednictwem języka przyswojone.

Metafora - jak stwierdza Jerzy Ziomek (1984, s. 205) - z dużymi trudnościami poddaje się klasyfikacjom. Wszelkie klasyfikacje musiałyby bowiem ukazywać regularności w zakresie kategorii podobieństwa, która w metaforach, również słownikowych, ujmuje często cechy okazjonalne, pozornie mniej istotne i nie dające się łatwo przewidzieć. Dlatego przyjmowane podziały metafor mają charakter bardzo ogólny i w istocie nie oddają całego bogactwa możliwych skojarzeń, jakie w metaforach mogą być zawarte. Klasyfikacje te koncentrują się głównie na kierunkach zmian metaforycznych. Wyróżnia się zatem metafory antropomorficzne, gdy nazwy związane z człowiekiem, jego ciałem, życiem itd. przenoszone są na obiekty nie będące ludźmi; metafory odzwierzęce, w których kategorią wyjściową były nazwy związane ze światem zwierząt; metafory ujmujące abstrakcyjne doświadczenia ludzkie za pomocą nazw zjawisk konkretnych czy specjalne klasy tzw. metafor synestetycznych, łączących zjawiska ze sfer różnych doznań zmysłowych (np. zimne spojrzenie, krzyczące barwy) (Ullmann, 1967, s. 214-217).

Zgoła inaczej wygląda sprawa metonimii. O ile metafora wykorzystuje często kapryśną, trudną do skodyfikowania relację podobieństwa, metoni-mia oparta jest na bardzo regularnych szeregach czasowej lub przestrzennej przyległości, styczności przedmiotów, zjawisk itp. Dlatego opis metonimii słownikowych często koncentruje się na wyliczeniu najbardziej produktywnych typów metonimicznych przesunięć znaczeniowych. Oto niektóre z nich: „materiał” 1 „wyrób z tego materiału” (srebro ‘metal’ i ‘naczynia stołowe’ , futro ‘porośnięta włosem skóra zwierząt’ i ‘rodzaj ubioru’), „naczynie” - „zawartość naczynia” (zjeść dwa talerze, wypić dwie szklanki), „narzędzie” - „użytkownik narzędzia” (skrzypce ‘instrument’ i ‘muzyk grający na tym instrumencie’), „instytucja” - „budynek zajmowany przez tę instytucję” (bank, ambasada), „strój” - „użytkownik stroju” (niebieskie berety), „miejsce wytworzenia” - „wytwór” [leżajsk, żywiec ‘gatunki piwa’), „czynność” - „rezultat czynności” (zranienie, oparzenie), „czynność” - „wykonawca czynności” [ochrona, oskarżenie) (Apresjan, 1980, s. 248-262).

Przy omawianiu słownikowych metafor i metonimii do tej pory koncentrowaliśmy się na semantycznych aspektach nominacji, traktując te zjawiska jako przejawy porządkujących relacji podobieństwa i styczności w obrębie słownictwa danego języka. W tym sensie każdy akt metaforyczny i metoni-miczny, mogący mieć swe jednostkowe wykładniki podobieństwa bądź styczności widoczne w semantycznych opisach każdej dokonującej się zmiany

_re<l J Bartmióskiego.UMjnu    _

14 TokarSKl tg„ueiyw—j-~ _lw:1Pojęc_iedery_Wacii_Wl-^^stV^ce’^POd

105;    »,*cia świata,II® Współczesny język polski,

sw-r^sr

' —^{J 1} Bartrmfiski=g°. '-^ub    :„,„on,studium jwtoaiawcze). Warszawa

-359

Metafora i metonimia w słowniku

znaczeniowej, jest zarazem ilustracją ogólniejszej tendencji językowej, odnoszącej nowe kategorie do tego, co w systemie językowym dane i nazwane zostało już wcześniej. Najnowsze badania nad metaforą w słowniku, zwłaszcza badania reprezentujące tzw. nurt kognitywny, wniosły do analiz nowe aspekty. O ile do tej pory metafora była analizowana jako zjawisko przede wszystkim językowo-semantyczne, związane z podporządkowanymi aktom nominacji przekształceniami znaczenia słowa, o tyle badania m.in. George’a Lakoffa i Marka Johnsona (Lakoff, Johnson, 1988), choć odnotować należy wcześniejsze, również polskie próby tego rodzaju (Wierzbicka, 1971, s. 110-125), nacisk kładą na metaforę jako podstawową kategorię pojęciową, związaną z myśleniem i działaniem człowieka w świecie. Podstawowa teza, którą badacze ci ilustrują bogatym materiałem metafor angielskich, jest następująca: większa część naszego codziennego systemu pojęciowego ma naturę metafor, myślimy i działamy mniej lub bardziej automatycznie zgodnie z tym metaforycznym systemem pojęciowym (Lakoff, Johnson, 1988, s. 25-26). Wprawdzie ilustrujący tę tezę materiał pochodzi z języka angielskiego, lecz polskie tłumaczenie książki Tomasza P. Krzeszowskiego odsłoniło jeszcze jedną ciekawą sprawę: pojęciowe systemy języka angielskiego i polskiego nie są może identyczne, lecz z pewnością bardzo podobne w najistotniejszych fragmentach. Pozwala to nam, odtwarzając tok myślowy autorów, zilustrować go przykładami polskich metafor słownikowych.

Istnieje cała grupa metafor przestrzennych wykorzystujących opozycję GÓRA-DÓŁ. Z kategorią GÓRA wiążą się metafory „szczęścia” (coś podniosło mnie na duchu, czuję się uskrzydlony), „zdrowia i życia” (byćw szczytowej formie, tryskać zdrowiem), „władzy i panowania” (mieć nad kim władzę, stać wyżej od kogoś), „wysokiego statusu” (zajmować wysoką pozycję, być u szczytu kariery), „prawości i dobra” (wzniosłe zasady, mieć o kim wysokie mniemanie) itd. Z kolei kategoria DÓŁ rozbudowuje szeregi metaforyczne „smutku” (czuć się przybitym, oklapniętym, być w psychicznym dołku), „choroby i śmierci” (podupadać na zdrowiu, byćpowalonym przez grypę), „zależności względem kogoś” (być nisko notowanym, byc niżej w hierarchii), „niskiego statusu” (być na dnie) „zła i nieprawości” (niski postępek, zniżać się do czegoś) (Lakoff, Johnson, 1988, s. 36-40). Taki kierunek rozwoju szeregów metaforycznych nie jest, zdaniem Lakoffa i Johnsona, przypadkowy, lecz ma uzasadnienie w ludzkim doświadczeniu fizycznym i kulturowym. Człowiek wyprostowany, z wysoko podniesioną głową - to człowiek szczęśliwy, zdrowy, silny fizycznie i pewny swoich racji. Natomiast negatywne stany emocjonalne, choroba i depresja, przegrana w walce kojarzone zwykle bywają | pozycją leżącą, postawą pochyloną, w zmaganiach - ze znajdowaniem się pod zwycięzcą. Jak widać, ostatecznym kryterium porządkującym metaforyczne widzenie świata w języku jest człowiek i jego doświadczenia w kontaktach ze światem.