73126 IMG267 (5)

Ryszard Tokarski, Słownictwo jako interpretacja iwiiti

354---—— --1—|—

Istnieje wreszcie druga bardzo bogata grupa słownictwa, pozornie dość odległa od problemów wartościowania, a odnosząca się do zwykłych czynności (maglować, czołgać się, piłować), nazw istot żywych, ludzi i zwierząt (małpa, niedowiarek), nazw przedmiotów konkretnych, w tym przedmiotów codziennego użytku (kryształ, lalka), która w wartościowaniu językowym, zwłaszcza codziennym, potocznym, odgrywa zasadniczą rolę. Można powiedzieć, że w jakiejś instytucji panuje zła atmosfera, pełna plotek, pomówień itp., ale to samo osiągniemy mówiąc, że atmosfera tam jest jak w maglu. Dłuższą opisową charakterystykę egzaminatora pytającego dociekliwie, szczegółowo i nużąco zastąpić można krótkimi określeniami piła, piłuje. Różne odcienie przypisywanej komuś głupoty nazwiemy, posługując się nazwą zwierzęcia, np. ktoś jest osłem, gęsią, kurą domową. Tego typu konstrukcje metaforyczne, w użyciach przenośnych wyraźnie wartościujące, szerzą się w języku dzięki swej lapidarności, a zarazem obrazowości.

Dla językoznawcy opisującego zasób leksykalny danego języka tego typu metafory potoczne są interesujące z wielu względów. Po pierwsze, nakazują zwrócenie szczególnej uwagi na rolę metafor i bliskich im metonimii językowych w ogólnych procesach interpretowania świata poprzez język. Do problemu tego nawiążemy w dalszej części rozważań. Po drugie, głębszych przemyśleń wymaga zjawisko metafory w procesie językowego wartościowania świata przez użytkowników języka. W większości metafory słownikowe są faktami już zleksykalizowanymi, reprodukowanymi z pamięci bez konieczności każdorazowego odtwarzania istniejących w nich motywacji metaforycznych. Są jednostkami utrwalonymi w systemie językowym. Dzięki temu eliminuje się w dużym stopniu możliwość mniej lub bardziej doraźnych modyfikacji znaczenia metaforycznego, co sprzyja odtworzeniu regularności w metaforycznym wartościowaniu językowym. Względna stabilność metafor językowych staje się zarazem świadectwem określonego systemu preferencji, wartości i antywartości istotnych dla użytkownika danego języka. Można bowiem, odwołując się do wcześniej przytoczonych przykładów, zadawać sobie pytanie, dlaczego pewien typ działania nużącego, nieprzyjemnego określa się językowo przez metaforę piłować, dlaczego kobieta ładna, lecz niezbyt rozumna nazywana jest lalką, dlaczego wreszcie różne aspekty ludzkiej głupoty skojarzone zostały z nazwami zwierząt osioł czy gęś. Nie zawsze na tak postawione pytanie można dać w pełni zadowalającą odpowiedź: niekiedy na kierunek metaforycznego rozwoju słowa wpływ wywierają okoliczności dość przypadkowe, nie będące ilustracją jakiejś tendencji ogólniejszej. Ale jest też wiele takich metafor językowych, których znaczenie formowało się nie tylko pod wpływem czynników czysto językowych, semantycznych, lecz także na skutek ogólniejszych tendencji o charakterze kulturowym, pokazujących sposób ludzkiego myślenia o świecie i miejscu człowieka w tym świecie. Ta częsc metafor słowniko-

^podr“':¹

«#i yiOOnśjUt . Śffi^jesFsat *j'-'0 ‘

i -jOŚk

Metafora i metonimia w słowniku

| --------

wych ukazuje wiele istotnych aspektów językowego obrazu świata. Do pytania

tego wrócimy w końcowej części pracy, poświęconej właśnie temu obrazowi

Metafora i metonimia w słowniku

Metafora i metonimia kojarzone zwykle bywają z pewnymi szczególnymi, niezwyczajnymi środkami ekspresji językowej. Są one środkami niezwyczajnymi, po pierwsze, w sensie tekstowych okoliczności użycia: stanowią domenę przede wszystkim języka artystycznego, poetyckiego, natomiast w języku potocznym ogólnym nie są - jak często się myśli - zjawiskami godnymi szczególnej uwagi. Niezwyczajność, zwłaszcza metafory, odnosić się może również do właściwej jej funkcji komunikacyjnej: dzięki dwutematycznej budowie, gdy o właściwościach jednego przedmiotu czy zjawiska orzeka się za pośrednictwem przedmiotu bądź zjawiska innego, metafora poetycka ujawnia często nowe, niejednokrotnie bardzo subiektywne wyobrażenia o istocie metaforyzowanego elementu, nowe aspekty istnienia czegoś. Kreowane w metaforze podobieństwo między dwoma różnymi przedmiotami, zjawiskami itp. wymaga od odbiorcy tekstu metaforycznego szczególnej aktywności interpretacyjnej, by odnaleźć możliwie szeroki wachlarz tych podobieństw, a wyeliminować wszystko to, co dwa zestawione elementy różni. Głębsze wnikanie w istotę semantycznych mechanizmów metafory, w sposób jej parafrazowania, w typy zależności między tematem głównym metafory i jej tematem pomocniczym wyzwala tak wiele rozbieżności interpretacyjnych, że problematyka ta, żywa już w tradycji retoryki antycznej, wciąż przykuwa uwagę wielu badaczy. W polskiej literaturze językoznawczej najpełniejszymi pracami monograficznymi poświęconymi metaforze, zwłaszcza poetyckiej, są książki Teresy Dobrzyńskiej Metafora (1984) i późniejsza Mówiąc przenośnie... Studia o metaforze (1994).

Metafora jako zjawisko stylistyczne występuje nie tylko w tekstach artystycznych, jest bardzo rozpowszechniona również w wypowiedziach codziennych, potocznych. Naturalnie metafory poetycka i słownikowa różnią się między sobą i funkcją, i budową, ale istnieją też wyraźne podobieństwa strukturalne, które uzasadniają objęcie tych dwu zjawisk wspólnym terminem „metafora”.

Obydwie te grupy zjawisk językowych łączy elementarna zasada konstrukcyjna, mianowicie relacja podobieństwa. Aby mógł zaistnieć proces metaforyczny, użytkownik języka musi dostrzec jakieś podobieństwo między dwoma różnymi elementami. Odwołajmy się do przykładów metafor poetyckich, obecnie już bardzo skonwencjonalizowanych: perty zębów czy gwiazdy oczu. Operacja metaforyczna w tych dwu wypadkach polega na