IMG270 (4)

360

Ryszard Tokarski, Słownictwo jako inicrpretac"

Ten antropocentryczny punkt widzenia ujawnia się nie tylko w metafo. rach przestrzennych. Liczne inne przykłady metafor oraz bardzo wiele f_ra. zeologizmów w języku polskim pokazują owo centralne miejsce, jakie zarezerwował sobie człowiek w s'wiecie, ujawniają taki sposób kategoryzowania świata, który najpełniej odpowiada jego potrzebom i oczekiwaniom. Prowadzona pod tym kątem analiza metafor i frazeologizmów pozwala również wstępnie przynajmniej odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób człowiek poprzez język postrzega istotę człowieczeństwa, jakie cechy uznaje za pożądane, a jakie odrzuca.

Pola znaczeniowe

Dotychczasowe uwagi zmierzały do pokazania m.in. tego, jak dużą rolę w interpretowaniu świata przez słownictwo odgrywa relacja podobieństwa. iPodobieństwo jest również jednym z czynników kształtujących tzw. pola znaczeniowe, których metodologia rozwijana była zwłaszcza przez językoznawstwo strukturalne.

Inspiracją była tu m.in. reakcja na zatomizowany sposób widzenia słowa, jego znaczenia i zmian zachodzących w rozwoju języka. Można bowiem w miarę dokładnie opisać znaczenie dowolnego wyizolowanego z systemu słowa. Idąc tą drogą wykaże się przykładowo, że w wieku XVI polski wyraz kobieta miał negatywne cechy semantyczne i zabarwienie ekspresywne. Obserwacja kolejnych faz rozwojowych języka pokaże stopniowe osłabianie tych ujemnych składników znaczeniowych i praktyczny ich zanik w wieku XVIII i XIX. Opis taki byłby w dużym stopniu poprawny, ale nie pokazałby wielu istotnych dla funkcjonowania systemu elementów. Nie ujawniłby zatem tego, że w wieku XVI negatywne wartości przypisywane słowu kobieta nie były równoznaczne z istnieniem luki w systemie słownikowym: elementem centralnym, nienacechowanym, używanym najczęściej były słowa niewiasta i po części biała głowa, a słowo kobieta było tylko ich stylistycznym i semantycznym wariantem. Izolowany opis słowa kobieta nie mógłby pokazać tego, że stopniowe zmiany jego znaczenia szły w parze z osłabieniem centralnej pozycji słowa niewiasta: w wieku XVIII i XIX, gdy kobieta zaczęła dominować w nazwach dorosłych istot płci żeńskiej, niewiasta przesuwała się na pozycję wyrazu stylistycznie nacechowanego, a dziś jest już wyraźnie wyrazem przestarzałym. Wreszcie atomistyczny opis pominąłby fakt, że zmiany semantyczne słowa kobieta skorelowane były ze zmianami słowa mężczyzna: przesuwanie się na pozycje centralne obejmowało parę pojęciową kobieta - mężczyzna, a z centrum systemu wypierana była nie tylko niewiasta, lecz para niewiasta - mttż (Tokarski, 1984, s. 117). Można by się tu

15. Tokarski R„ Słownictwo jako miwpretacja

., . •___i „Min 2001,

[W.l Pojęcie derywacji w

świata, Iw ] Współczesny język pols /-..m;,>m językoznawcze). Warszaw;

łH>ca°i°^wt________

odwołać do znanej „szachowej metafory twórcy strukturalizmu w językoznawstwie, Ferdinanda de Saussure a: wartość dowolnej figury szachowej, np. konika, zależy nie tylko od konwencjonalnie ustalonych reguł gry, lecz I gjównej mierze od pozycji tej figury na szachownicy. Każdy ruch figury zmienia nie tylko jej położenie, lecz także typ zależności między wszystkimi innymi figurami w grze (Saussure, 1961, s. 97).

U podstaw teorii pól znaczeniowych legło systemowe widzenie leksyki danego języka. Pierwsze prace, kładące podwaliny pod teorię, powstały w latach dwudziestych i trzydziestych obecnego stulecia w kręgu językoznawstwa głównie niemieckiego, a za najbardziej reprezentatywnych inicjatorów tego kierunku uważa się Josta Triera, Waltera Porziga i nieco później działającego Leo Weisgerbera. Nie ma tu możliwości pełnego zreferowania filozoficznych i językoznawczych uwarunkowań tej teorii, jak również rozmaitych perspektyw analitycznych będących wynikiem przyjmowanych założeń wstępnych. Uporządkowany przegląd tych zagadnień przedstawiają prace Danuty Buttler (1967) i Johna Lyonsa (1984, s. 244-261). Ograniczymy się do spraw najogólniejszych.

Przyjmuje się, że słownictwo danego języka stanowi zwarty system wzajemnie ze sobą powiązanych leksemów. Ten całościowy system rozpada się na mniejsze zespoły słowne, zwane polami znaczeniowymi, które z kolei są zbiorami słów wzajemnie wyznaczających swoje granice znaczeniowe. Każda zmiana leksykalna w obrębie pola, np. usunięcie słowa czy wprowadzenie nowego, musi spowodować semantyczne przekształcenia elementów pozostałych 1 w formie znaczeniowej ekspansji, zwężenia znaczeniowego lub eliminacji z danego pola. Kształt poszczególnych pól semantycznych, tj. ich zasób słownikowy i wewnętrzne relacje między jednostkami, jest skorelowany z istniejącymi ponad językiem polami pojęciowymi, które pokazują swoiste dla danej kultury czy dla danego języka sposoby ujmowania rzeczywistości. W tym sensie pola semantyczne stają się empirycznie danymi świadectwami właściwego dla danego społeczeństwa językowego rozumienia i ujmowania świata.

Materiałowe analizy wykorzystujące założenia pól znaczeniowych idą w dwu kierunkach. Kierunek pierwszy, reprezentowany przez klasyczne już prace Franza Dornseiffa oraz Rudolfa Halliga i Walthera von Wartburga, dąży do zbudowania słownika danego języka uporządkowanego nie wedle kryterium alfabetycznego, lecz wedle temaycznego układu słownictwa, odpowiadającego podziałowi na sfery pojęciowe obowiązujące w danym języku. W opisie Halliga i Wartburga (Hallig, Wartburg, 1952) uniwersum pojęciowe podzielone zostało na trzy duże strefy: „wszechświat , „człowiek” oraz „człowiek i wszechświat”, te zaś z kolei dzielą się na pola coraz szczegółowsze aż do systematycznego uporządkowania całego słownictwa. Próby tego typu analiz podejmowane były również w językoznawstwie poi-