WSP J POLN254148

łi. CrzegfjYcr.yktrwa. B Szynutnek, Kategorie słowotwórcze w perspektywie kognitywnej

470

falaise, zacienione miejsce to w polskich gwarach cigiędź. Szerzej o kwestii tej mowa jest w haśle Słownictwo jako interpretacja świata.

Poznawczy, interpretacyjny charakter języka ujawnia się także w faktach słowotwórczych oraz gramatycznych. Na temat tych ostatnich, mających charakter regularny, mowa jest w haśle Kategorie gramatyczne. Fakty słowotwórcze znajdują się na pograniczu słownictwa i gramatyki. Ze względu na brak pełnej regularności wyrazy słowotwórczo przejrzyste (tzw. derywaty, formacje słowotwórcze), typu: pływak, śpiochy pamiętliwy, przesiedzieć, stanowią jednostki leksykalne, elementy słownika, które w ogromnej większości nie mogą być tworzone doraźnie w tekstach na podstawie reguł, tak jak formy gramatyczne. Jednakże w odróżnieniu od wyrazów niepochodnych (niemotywow-anych) w obrębie ich znaczeń da się wyróżnić składniki, które można przydzielić odpowiednim elementom formy, np. znaczenie wykonawcy' czynności sygnalizowane jest przez morfem -ak w wyrazie pływak. Znaczenia derywatów stanowią struktury' pojęciowe, w których zawarty jest ogólniejszv element klasyfikujący", wyrażany najczęściej morfemem o znaczeniu ogólnym. Charakter morfologiczny wykładników owych pojęć ogólniejszych oraz istnienie pewnych zasad rządzących ich użyciem (niekiedy natwet o dużym stopniu regularności, jak np. przy nazwach deminutyw-nych typu lampka, stolik bądź żeńskich typu aktorka, nauczycielka) powodują, że fakty słowotwórcze mogą być w-łączone do szeroko pojętej gramatyki.

Poznawczy' charakter zjawisk słowotwórczych polega więc przede wszystkim na tym, że ukazują one swoistą kategoryzację świata, ujawnioną przez istnienie wykładników morfologicznych określonych pojęć, za pomocą których opisywane są obiekty świata postrzeganego. Te pojęcia, mające określone wykładniki, wyrażane jednak w sposób zwykle nieregularny, możemy nazwać kategoriami słowotwórczymi. Będzie o nich mowa dokładniej w dalszej części hasła.

Istnieje jednak jeszcze jeden aspekt poznawczy zjawisk słowotwórczych. Ujawnia się on nie na poziomie klas leksemów (jak kategorie słowotwórcze), ale na poziomie poszczególnych nazw' obiektów. Otóż subiektywność aktu nazywania przejawia się w tym, że ten sam obiekt może być nazwany przez wskazanie na różne jego cechy' (aspekty). Rzeczywistość jest nieskończenie zróżnicowana i tylko niektóre cechy (aspekty') zjawisk zostają zauważone przez umysł poznający i utrwalone w strukturze pojęciowej języka. Na przykład nazwa ubrania noszonego pod spodem w języku polskim nawiązuje do cechy koloru (bielizna), natomiast czeskie prddlo nawiązuje do cechy' 'b)'cia pranym”; nazwa ubrania noszonego w' mieszkaniu jest w polszczyźnie wyrazem niepochodnym (zapożyczonym z niemieckiego): szlafrok, obok którego istnieje nieco sztucznie utworzony derywat podomka, uwidaczniający' jego przeznaczenie, zaś w języku francuskim przedmiot ten nazywany jest inaczej: sonie du bain ‘to, co służy do wychodzenia