WSP J POLN254151

Kategorie pojęciowe wyrafcme słowotwórczo

473

Podstawową ideą teorii kognitywnej jest przekonanie, że kategoryzacja świata nie ma charakteru obiektywnego, ale jest pewną interpretacją rzeczywistości, narzuconą przez umysł poznający, który ustalając podobieństwa między obiektami, kategoryzuje świat subiektywnie, w sposób nieostry, opierając się na zjawiskach typowych i uznając je za reprezentatywne dla całej kategorii (tzw. prototypy). Struktura pojęciowa właściwa umysłowi poznającemu znajduje potwierdzenie w faktach gramatycznych i słowotwórczych. Podstawowe pojęcia, za pomocą których człowiek ujmuje świat, wyrażane w sposób regularny i obowiązkowy stanowią kategorie gramatyczne, natomiast wyrażane w sposób nieregularny i nieobligatoryjny, ale za pomocą określonych wykładników, stanowią kategorie słowotwórcze.

Aspekt kognitywny pozwala zatem spojrzeć na kategorie słowotwórcze jako na świadectwa właściwości poznawczych ludzkiego umysłu.

Kategorie pojęciowe wyrażane słowotwórczo

Przez kategorie słowotwórcze rozumie się kategorie pojęciowe (kognitywne) wyrażane w danym języku za pomocą specjalnych wykładników formalnych (formantów słowotwórczych) w sposób nie w pełni regularny i obligatoryjny (w przeciwieństwie do kategoru gramatycznych, które charakteryzuje duży stopień regularności, por. hasło Kategorie gramatyczne).

Definicja ta jest równoważna zakresowo definicjom spotykanym w pracach słowotwórczych (por. Grzegorczykowa, 1979; Grzegorczykowa, Pu-zynina, 1984), które określają kategorię słowotwórczą jako klasę derywatów charakteryzujących się tym samym typem relacji semantycznej między for-mantem i tematem (tą samą wartością kategorialną), np. palacz, pisarz, dawca, przewoźnik tworzą kategorię nazw wykonawców czynności. Oczywiście dla językoznawców istnieje trudny problem metodologiczny określenia zakresu kategoru słowotwórczej, mianowicie decyzji, czy klasy reprezentowane przez małą liczbę derywatów i mające szczegółowe znaczenia (np. nazwy wódek typu wiśniówka, anyżówka) uznać za odrębne kategorie słowotwórcze, czy też za szczegółowe realizacje ogólniejszej kategorii, w tym wypadku pojęcia ‘przedmiot charakteryzowany przez materiał, z którego został zrobiony' . Istnieje na ten temat literatura specjalistyczna (por. Grzegorczykowa, Puzynina, 1984). Z punktu widzenia kognitywnego właściwsze jest -jak się wydaje - ujęcie uogólniające.

Językoznawstwo kognitywne wyróżnia wstępny (hipotetyczny) zestaw (ok. 25) uniwersalnych kategorii pojęciowych, znajdujących odbicie w strukturze języka. Są to następujące kategorie (por. m.in. Lakoff, 1982: Jacken-doff, 1983; Langacker, 1987); przedmiot, substancja, osoba, liczba, istnienie,