WSP J POLN254159

H Grzcgoryzykoiiu. B Szymanek Kategorii' słowotwórcza w perspektywie kognitywnej

482

świta’, roztopy ‘czas, kiedy roztapia się śnieg'), rzadziej odrzeczowmkowych: wrzesień ‘czas, kiedy kwinią wrzosy’.

Przestrzeli, ruch, kierunek

Lokalizowanie obiektów w przestrzeni stanowi także przejaw interpretacyjnej roli umysłu poznającego: obiektywne jest usytuowanie przedmiotów względem siebie, natomiast opis ustalający, że jeden z przedmiotów znajduje się nad, a drugi pod czy obok, jeden przed, a drugi za, pochodzi od umysłu ludzkiego. Przestrzeń jest wyznaczana przez relację przedmiotu do innych przedmiotów. Jak się wydaje, wszystkie cechy przestrzenne, także wymiary przedmiotów: pionowy i poziomy, dadzą się sprowadzić do relacji między przedmiotami; w tym ostatnim przypadku relacji między obiektami a osią kuli ziemskiej.

Lokalizowanie przedmiotów przez wstawienie ich w relację względem innych przedmiotów wyrażane jest przede wszystkim leksykalnie i synta-ktycznie przez użycie wyrażeń przyimkowych (pod stołem, przy stole, nad stołem), a także przymiotników i przysłówków (szerzej o tym patrz Lyons, 1977; Weinsberg, 1973). Przysłówki przestrzenne blisko i daleko sytuują obiekt (zdarzenie) w relacji do aktu mowy i mówiącego: ‘w miejscu odległym // nieodległym od aktu mowy'.

Oprócz statycznej lokalizacji obiektów w przestrzeni język opisuje także ruch przedmiotów, a więc ich przemieszczanie w przestrzeni. Ruch wyrażany jest bądź za pomocą wyrażeń przyimkowych o charakterze la-tywnym: z domu (ablatywność), do domu (adlatywność). przez dom (perla-tywność), bądź za pomocą prefiksów czasownikowych: wyjść (odejść), wybiec (odbiec), wejść (dojść), wbiec (dobiec), przejść, przebiec. Różnice przedrostków oprócz kierunku wskazują na to, czy ruch rozpoczyna się od środka obiektu czy też od jego krawędzi.

Znaczenia kierunkowe czasowników znajdują sw^Tój refleks w rzeczownikach derywowanych od tych czasowników, np. w nazwach typu: wlot, wylot zawarta jest informacja perlarywna ‘miejsce, przez które coś wlatuje (wylatuje)’, a motywowane są odpowiednio przez czasownik adlatywny i ablatyw-ny. Oczywiście informacja o przestrzenności znajduje wyraz w słowotwórczej kategorii nazw miejsc, np. palarnia 'miejsce, gdzie się pali (papierosy)’.

Możliwość, faktywność, powinność

Postawa modalna nadawcy, a więc ujmowanie zdarzeń jako rzeczywiste, możliwe lub pożądane wyrażane jest zasadniczo gramatycznie przy użyciu