WSP J POLN253

316

Andrzej .1 fana Lesicki. Ann.: 'P&jcbunska. Frazeologia

Typologia związków frazeologicznych

Ze względu na funkcje składniowe, do jakich poszczególne frazeologizmy są podstawowo przystosowane, dzielimy je na frazy, zwroty, wyrażenia rzeczownikowe, wyrażenia określające oraz wskaźniki frazeologiczne.

Frazami nazywamy związki frazeologiczne używane podstawowo w funkcji zdania, np.: wyszło szydło z worka ‘stały się jawne uprzednio ukryte intencje działania’, klamka zapadła ‘podjęto ostateczną decyzję’, (coś się zdarzyło) i po krzyku ‘przebieg (nazwanego uprzednio zdarzenia) był krótszy (i mniej przykry), niż oczekiwano’, konia z rzędem temu (kto coś zrobi, wie, powie itp.) ‘sądzę, że nie ma takiego (kto może coś zrobić, wiedzieć, powiedzieć itp.)’.

Frazy są gramatycznie kompletne, nie wymagają żadnych uzupełnień, aby mogły wystąpić w funkcji wypowiedzenia, ale - ponieważ są z reguły komentarzem do jakiejś treści - wchodzą w skład dłuższego tekstu lub stanowią replikę w dialogu, którego inne zdania wyjaśniają, do jakiej sytuacji odnosi się dana fraza. Z tego względu frazy zawierające formę osobową czasownika lub dopuszczające wprowadzenie czasownika pomocniczego odmieniają się przez czasy, np.: klamka zapadnie, klamka zapadła; i po krzyku, i było po krzyku. Niektóre z fraz mają jednak formę czasu ustaloną, np. koń by się uśmiał ‘przedstawiona sytuacja jest absurdalna'.

Zwrotami nazywamy frazeologizmy pełniące podstawowo funkcje czasownika. Aby ukształtować zdanie, trzeba zwrot uzupełnić jakimś członem nominalnym, który określi, do kogo lub do czego trazeologizm się odnosi, np.: ktoś zbija bąki ‘ktoś próżnuje’, ktoś siedzi na walizkach ‘ktoś spodziewa się, że niedługo będzie musiał opuścić miejscowość, w której zamieszkiwał, albo utraci stanowisko, które dotychczas zajmował’. Zwroty nazywające działania na jakichś przedmiotach, relacje, akty komunikacji itd. mogą wymagać uzupełnienia więcej niż jednym członem nominalnym, np.: coś idzie w parze z czymś ‘coś współistnieje i pozostaje w związku przyczynowym z czymś’, ktoś wkłada komuś coś łopatą do głowy ‘ktoś uczy kogoś czegoś, bardzo upraszczając problemy’. Niektóre zwroty mogą być uzupełniane tylko rzeczownikiem w przypadku zależnym lub zaimkiem dzierżawczym, ponieważ w ich składzie występują już rzeczownik w mianowniku i forma osobowa czasownika, np.: krew kogoś zalewa ‘ktoś się bardzo złości’, kamień spadł komuś z serca ‘ktoś odczuł ulgę (po otrzymaniu jakiejś informacji)’ , kurzy się im z głów ‘są pijani’, akcje czyjeś idą w górę ‘ktoś jest bardziej ceniony obecnie, niż był poprzednio'. Niektóre zwroty nie zawierają czasownika, np.: ktoś w krzyk ‘ktoś zaczął krzyczeć', ktoś w nogi ‘ktoś ucieka'.

Większość zwrotów odmienia się przez czasy, a te, które są uzupełniane przez rzeczownik w mianowniku (podmiot), odmieniają się również przez