WSP J POLN25455

373

Z historii terminu i pojęci*

Dla językoznawców - podobnie jak dla wielu teoretyków komunikacji społecznej - jest jednak jasne, że stereotypizacja jest nieodłączna od istoty języka naturalnego, który opiera się na podmiotowej kategoryzacji zjawisk oraz na konwencji i powtarzaniu (bez tego jakiekolwiek porozumiewanie się byłoby niemożliwe), że zatem jest stereotyp „koniecznym elementem wspólnego języka i kodu kultury” (Kępiński, 1990, s. 12). Jasne jest też, że -w związku z powyższym - zakres zjawiska jest o wiele szerszy niż się potocznie sądzi. Stereotypizacja nie ogranicza się bynajmniej do ludzi, do grup etnicznych, regionalnych, zawodowych, lecz obejmuje różnorodne sytuacje społeczne, postawy, zachowania, wytwory' ręki ludzkiej, elementy najbliższego środowiska człowieka, także - zwierzęta i rośliny, obiekty przyrody, słowem to wszystko, co normalny człowiek poznaje i oswaja na swój użytek, konstruując sobie pewien model świata i scenariusze swojego w nim zachowania. Ów model świata jest interpretacją i projekcją, a nie odbiciem rzeczywistości, zawiera zarówno treści opisowe, jak afektywnie i aksjologiczne: system wartości, norm i ocen, wzorów osobowych i wzorów' bycia (Mirga, 1984). Jest dostępny poprzez znaczenia słów. Królestwem stereotypu są antropocentryczne style języka, potoczny (por. Putnam, 1975) i artystyczny (ten prowadzi ze stereotypem swoistą grę, por. Mitosek. 1974; Swięch, 1977). Zagrożenie upatrują w nim style dążące do obiektywizmu i mtelektualizacji, przede wszystkim naukowy i urzędowy, które wytwarzają własne - intelektualne, a nie emocjonalne - sposoby porządkowania świata.

Zdaniem wielu badaczy, istnieje głęboka różnica między naukową a potoczną kategoryzacją rzeczywistości oraz odpowiednio między pojęciami a stereotypami. Pierwsza wykorzystuje koncepcję klasy, druga - typu. Podkreśla się, że pojęcia z założenia odpowiadają wymogom myślenia naukowego, podlegają weryfikacji na podstawie doświadczenia, stereotypy przeciwnie, są impregnowane na wpływ doświadczenia, są od niego w dużym stopniu niezależne; że w pojęciach dominuje składnik intelektualny, w stereotypach - emocjonalny; że stereotypy są odporne na zmiany, pojęcia zaś są na zmiany otwarte, ulegają modyiikacjom odpowiednio do postępu wiedzy; że wreszcie tunkcja społeczna pojęcia ma charakter poznawczy, iunkcja stereotypu - integracyjny i obronny (Schaff, 1981). Ostrość tego przeciwstawienia zostaje jednak znacznie osłabiona, kiedy - co uważamy za zasadne -potraktować stereotypy jako pewną szczególną podklasę pojęć, mianowicie pojęć potocznych, które są silnie zabarwione podmiotowo, sw^roiście wewnętrznie zorganizowane i wchodzą w skład językowo-kulturowego obrazu świata danej wspólnoty komunikatywnej.