103

210 „NA PRAWIE PAŃSTWO STOI'

wykształcenia się świadomości stanowej rycerstwa. Wypracowując wyidealizowany obraz miłości, zamieniając ją w obrzęd, tworzyli trubadurzy szczególny wysublimowany świat, istniejący wyłącznie dla jednej społecznej warstwy hierarchii feudalnej i oddzielony zarówno od pospólstwa, jak i od wyższej arystokracji.

Obok tych tradycyjnych dla średniowiecznego społeczeństwa cech można w poezji rycerskiej zauważyć także coś nowego. Kobieta w miłości zajmuje całkowicie odmienną pozycję niż w oficjalnym feudalnym małżeństwie, będącym związkiem dwóch domów. Miłość dworna między mężem i żoną jest niemożliwa. W jednej z pieśni rycerskich ideę tę wyrażono z bezwzględną jasnością: „Mąż postąpi niezgodnie z honorem, kochając swoją żonę tak, jak rycerz kocha swoją damę, ponieważ nie przyniesie to zaszczytu ani jemu, ani jej, i nie wyniknie z tego nic ponadto, co już jest według prawa.” ⁵³ „Sądy miłosne” na dworze Księżnej Akwitanii, Eleonory, orzekały, że między małżonkami nie może być miłości rycerskiej.⁵⁴ Miłość dworna znajduje się poza prawem, poza sferą oficjalną, tym głębiej wnika ona jednak w wewnętrzny świat jednostki, tym silniej odsłania stan jej duszy. Można by rzec, że poezja rycerska nadaje godności człowieka nowy wyraz;⁵⁵ po raz pierwszy w literaturze europejskiej analiza intymnych przeżyć znalazła się w centrum twórczości poetyckiej. Namiętność jednostki staje się niemal najważniejszą sprawą życia: poeta uświadamia sobie, że miłość wzbogaca go wewnętrznie, a do systemu obyczajowo-estetycznych kategorii rycerstwa wplata się uczucie; i jeśli nawet dama z pieśni trubadurów pozostaje nie zindywidualizowanym ucieleśnieniem rozpowszechnionego w środowisku dworskim południowej Francji ideału kobiecego piękna, to wniknięcie w swój wewnętrzny świat, upajanie się własnymi przeżyciami, kultywowanie radości i goryczy miłości niosły w sobie pewne przewartościowanie pojęć etycznych, były krokiem naprzód w rozwoju własnej świadomości rycerza.

Rycerz, silniej niż chłop czy mieszczanin, skrępowany w postępowaniu przez etykietę i rytuał, był równocześnie zdolny do samodzielnego wewnętrznego rozwoju, mógł ujawnić swoją osobowość w sferze kultury duchowej, chociaż i tutaj jego zindywidualizowanie napotykało na określone granice.

Sytuacja mieszczaństwa różniła się pod wieloma względami. Warstwa ta powstała z najróżnorodniejszych elementów. Społeczna struktura średniowiecznego miasta, w porównaniu ze stosunkowo jednorodną strukturą wsi, jest o wiele bardziej złożona; już sama działalność wytwórcza mieszkańca miasta określała jego szczególny stosunek do życia. Jego zależność od przyrody i jej rytmów była o wiele słabsza niż u chłopa; miejską, rzemieślniczą wytwórczość i wymianę cechuje nie zwykła wymiana rzeczy, jak między chłopem a przyrodą, a tworzenie jakościowo nowego środowiska, w którym krążą wytwory ludzkiej pracy. Stosunki z przyrodą straciły na swej bezpośredniości. Homo artifex po nowemu pojmuje swoją rolę w świecie. Człowiek stający twarzą w twarz z przyrodą zadaje sobie pytanie, które nie mogłoby nawet powstać w głowie chłopa: czy narzędzia pracy i inne zrobione przez niego rzeczy są tworami Boga czy jego własnymi? ⁵⁶ Powstaje bardziej złożony pogląd na wzajemny stosunek sztuki (w szerokim średniowiecznym sensie — jako wszelkiej umiejętności) i przyrody; ulegają też racjonalizacji czasowo--przestrzenne wyobrażenia mieszkańców miast. Wszystko to nie pozostawało bez wpływu na osobowość mieszczucha i nie mogło nie odbić się na jego świadomości.

Życie średniowiecznego mieszczaństwa podlega mimo to reglamentacji we wszystkich swoich przejawach. Oczywiście, reglamentację tę w. pierwszym rzędzie powodowały warunki wytwarzania, dążenie do uwolnienia drobnego rzemiosła od konkurencji i stworzenia mu warunków najbardziej sprzyjających rozwojowi prostej produkcji towarowej, zorganizowania zbytu produktów, podporządkowania czeladników i uczniów kontroli majstrów.

Jednakże panujący w miastach „przymus cechowy” (Zunftzwang) początkami sięgał znacznie głębiej i może być zrozumiany tylko w połączeniu z najistotniejszymi właściwościami życia średniowiecznego społeczeństwa. Reglamentacja cechowa nie tyle krępowała człowieka (subiektywnie nie odczuwał on raczej tego skrępowania dość długo), ile nadawała jego zachowaniu