101

206 „NA PRAWIE PAŃSTWO STOI”

im przypadła. Kazanie duchownego i liturgia kościelna były potężnymi narzędziami kontroli nad zachowaniem uciśnionych. W przeznaczonych głównie dla pospólstwa żywotach świętych, autorami których byli mnisi, upor-' czywie lansowano ideę, jakoby ulżenie doli biedaków znajdowało się wyłącznie w ręku Boga i świętych, niezmiennie występujących w charakterze obrońców i opiekunów „maluczkich”. Charakterystyczne, nawiasem mówiąc, że przez długi czas bohaterami literatury hagiograficznej byli wyłącznie przedstawiciele wyższych warstw społecznych; święci — to przede wszystkim biskupi i księża. Prostaczkom wmawiano, że siły wyższe troszczą się o nich i że to dla ich własnego dobra, dla zbawienia duszy zsyłane są kary, choroby, klęski żywiołowe i tolerowani są niesprawiedliwi i okrutni rządcy. Sugerowano, że w życiu doczesnym należy liczyć na cud, a nie na własne siły.⁴⁸

W przeciwieństwie do chłopa, przed feudałem-ry-cerzem otwierały się określone możliwości przejawienia swej osobowości. Żyjąc w odosobnieniu swojego zamku, na czele niewielkiego, całkowicie mu podległego światka, feudał mógł sam ustalać dla niego własny | porządek.VW stosunku do świata zewnętrznego był on ! jednostką względnie niezależni. Jego wojskowe rzemiosło było w znacznym stopni ^zindywidualizowane, mógł on liczyć tylko na własne siły, męstwo i doświadczenie wojenne; nawet walcząc w szeregach swego seniora działał przede wszystkim na własną odpowiedzialność i ryzyko. Stosunki z innymi feudałami także miały przeważnie indywidualny charakter — wzajemne odwiedziny, uczty, utarczki, rokowania, związki małżeńskie.

Jednakże przedstawiciele warstwy panującej byli zarazem bardziej niż ktokolwiek w społeczeństwie feudalnym podporządkowani surowemu regulaminowi, który ściśle określał ich postępowanie. Złożenie hołdu i zerwanie więzi ze swym panem, wypowiedzenie wojny i uczestnictwo w turnieju, służba na dworze seniora i sprawowanie funkcji sędziego — wszystko to wymagało ścisłego przestrzegania drobiazgowych i niezmiennych reguł, wypełnienia ceremoniału. Drobiazgowo opracowany kodeks rycerskiego honoru narzucał szczegółową procedurę, wymagał przestrzegania etykiety, przy czym najmniejsze uchybienie jej mogło narazić na szwank godność rycerza w oczach innych członków uprzywilejowanej klasy. Etyka rycerska nie wymagała od feudała, by tak samo traktował poddanych niewol-nych, nieuprzywilejowanych, ale w swoim środowisku rycerz powinien stale dbać o to, by nie uchybić normom zachowania. Jego szlachetne pochodzenie i wysoki status społeczny nakładały na niego obowiązki, które pozostawiały mu niewiele miejsca do ujawnienia swego własnego „ja”. W systemie ról społeczeństwa feudalnego rycerzowi powierzono przodującą i niełatwą. W stosunku do rycerza można tę socjologiczną metaforę przyjmować bardziej dosłownie niż w odniesieniu do jakiejkolwiek innej roli społecznej. Właśnie rycerz wykonuje swoją rolę, ani na chwilę nie zapominając o widzach, przed którymi „gra”, obojętne czy jest to król, czy jego bezpośredni senior, dama czy rycerz, taki sam jak i on. Pojęcie honoru miało specyficzny charakter: honor, to nie tyle wewnętrzne poczucie własnej godności, postawa człowieka świadomego swoich własnych zalet, wyróżniających go wśród innych, ile sława, jaką cieszy się człowiek w swoim otoczeniu. Byeerzr patrzy na siebie oczyma innych; za zaletę uważa się tu nie wyróżniać się, być jednakowym, upodobnić się do innych.

Etykieta nie jest niczym innym, jak scenariuszem postępowania. Nawet w tych przypadkach, kiedy, zdawałoby się, wymagana jest tylko własna inicjatywa i szybki refleks, rycerz powinien' kierować się nie zdrowym rozsądkiem, lecz dostosować swoje zachowanie do wymagań etyki swego stanu. Przygalopowawszy w ogniu bitwy z raportem do króla, rycerz nie może przemówić doń pierwszy, nawet jeśli zwłoka fatalnie wpłynie na dalsze losy walki.⁴⁹ Słusznie mówi się o „wielości znaków” w kulturze średniowiecznej, charakteryzuje ona przede wszystkim stosunki wewnątrz stanu rządzącego. Każdy postępek rycerza, przedmioty, jakich używał, strój rycerza i jego barwy, słowa, wyrażenia, sam język, którym się posługiwał (przeważnie nie był to ojczysty język jego kraju) — wszystko miało symboliczną wymowę. Ceremoniał i symbol były formami, jakie przybierała społeczna praktyka feudałów; jako klasa, która