106 fn

ontoiogicznego sensu tego terminu) podlega pewnego rodzaju stopniowaniu. Można bowiem znaczenie tego terminu rozumieć w sensie najmocniejszym, w sensie najsłabszym lub w wielu znaczeniach pośrednich. W sensie najmocniejszym przez transcendencję (często pisaną jako Transcendencja) rozumie się rzeczywistość lub „sferę” rzeczywistości, która wykracza poza wszelkie naturalne sposoby poznawania, tzn. takie sposoby, które odwołują się do doświadczenia i argumentacji logicznej⁴. Transcendencja w sensie najsłabszym to po prostu inny aspekt jakiegoś bardzo konkretnego poznania, np. jakiegoś indywidualnego bytu. Pośrednie sposoby rozumienia transcendencji są zrelacywizowa-ne do rodzaju poznania: im większy obszar kontroluje dane poznanie, tym bardziej radykalnie należy rozumieć odnoszącą się do niego transcendencję. Na przykład, jeżeli wziąć pod uwagę moje poznanie intro-spektywne, to transcendentnym wobec niego będzie świat innych osób i rzeczy materialnych. Jeżeli rozważać typ poznania reprezentowanego przez nauki fizyczne (w jego obecnej formie), to obszar życia i psychiki będzie wobec niego transcendentny.

Agazzi⁵ zauważył, że mówiąc o przekraczaniu granic pewnego obszaru poznawczego, można je rozumieć bądź w sensie horyzontalnym, bądź w sensie wertykalnym. Rozróżnienie to dobrze funkcjonuje na terenie fizyki. Na przykład zjawiska elektromagnetyczne wykraczają w sensie horyzontalnym poza obszar mechaniki klasycznej, a zjawiska kwantowe, również w sensie horyzontalnym, wykraczają poza fizykę klasyczną. Są one po prostu opisywane przez różne teorie fizyczne. Ale te, niewątpliwie odmienne od siebie, obszary są — jak sądzi Agazzi -„zróżnicowanymi przejawami tego samego typu rzeczywistości”. Fizyka współczesna coraz wyraźniej dostrzega rozwarstwienie swojego obszaru badawczego na odmienne warstwy w sensie wertykalnym. Warstwy te są uporządkowane hierarchicznie w ten sposób, że każda z nich zachowuje pewną epistemologiczną autonomię, tzn. posiada sobie właściwe środki badawcze, w zasadzie niercdukowalne do środków badawczych stosowanych w warstwach niższych, jednakże warstwy wyższe w jakiś sposób (często nieprzewidywalny) „wywodzą się” z warstw niższych; w takich wypadkach niekiedy mówi się o eraergencji warstw wyższych z niższych. W badaniach wielu tego rodzaju sytuacji korzysta się z teorii układów dynamicznych lub analizy systemowej. Mówi się wówczas o strukturach dyssypacyjnych, dynamicznym chaosie, powstawaniu struktur w stanach odległych od równowagi, „porządku powstającym z chaosu” itp.⁶ Mamy tu zatem do czynienia z wykraczaniem - a więc ze swoistą transcendencją - poza granice danego poziomu hierarchicznego, z tym że granice między poziomami nie są całkowicie szczelne. Na przykład chaos dynamiczny, opisywalny przy pomocy aparatu pojęciowego niższego poziomu, wyjaśnia, choć w sposób nieprzewidywalny, powstanie struktury dyssypacyjnej, należącej już do wyższego poziomu hierarchicznego. Mamy tu więc do czynienia z nowym typem redukcjonizmu, który zachowuje autonomię epistemologiczną poszczególnych poziomów poznawczych.

Wróćmy jednak do poprzedniej analizy granic i transcendencji. Ponieważ — z definicji - transcendencją jest to, co znajduje się poza granicami pewnego obszaru poznawczego, z pozycji tego poznania transcendencję zawsze można rozumieć tylko w sensie mniej lub bardziej metaforycznym, i to tym bardziej metaforycznym, im bardziej obszerne jest dane poznanie, tzn. im mocniejsze jest odpowiadające mu rozumienie transcendencji. Dzieje się tak, ponieważ wewnątrz danego obszaru poznawczego nie istnieją środki, przy pomocy których można by skutecznie badać to, co jest transcendentne wobec tego rodzaju poznania. Gdy takie środki zostaną wypracowane, granice obszaru poznawczego zostaną przesunięte i to, co było transcendentnym, stanie się immanentnym dla tego typu poznania. Na przykład dla fizyki klasycznej świat cząstek subatomowych był niewątpliwie czymś transcendentnym, ale nie jest już takim dla fizyki współczesnej.

Z wnętrza danego obszaru poznawczego można domyślać się pewnych cech tego, co poza ten obszar wykracza. W tym celu stosuje się metodę śmiałych ekstrapolacji, roboczych hipotez, próbnych założeń itp. Korzysta się również z intuicji wyrobionych w danym obszarze poznawczym lub odwołuje się do innych typów poznania, które kontrolują przynajmniej część obszaru, znajdującego się poza zasięgiem metod badania stosowanych w poprzednim obszarze. Zdobyta w ten

-105-