3 Kształcenie językowe

D. Czelakowska. Metodyka edukacji polonistycznej dzieci u wieku wczesnoszkoinym, Kraków 2009

ISBN: 978-83-7587-135-7. G by Oficyna Wydawnicza „Impuls" 2009

122 Rozwój i kształcenie języka dzieci w ufeJni wcxesreszko!nym

językowych, ponieważ w tym czasie dziecko może w sposób praktyczny nauczyć się jednego lub kilku języków, bez pomocy nauczyciela i uczenia się gramatyki, jeśli tylko bezpośrednio styka się z osobami posługującymi się danym językiem. Rozwój i doskonalenie mowy dzieci w wieku wczesno-szkolnym wiąże się przede wszystkim z tworzeniem sytuacji w sposób naturalny wyzwalających chęć mówienia i umożliwienie wypowiedzi przez dostarczanie odpowiedniego słownictwa i sposobów konstrukcji zdań. W tym okresie język doskonali się coraz bardziej, głównie jako naturalny czynnik społecznej komunikacji między ludźmi.

Funkcja symboliczna mowy znacznie rozszerza się i wzbogaca w związku z bardziej dokładną i odpowiednią percepcją rzeczywistości oraz właściwym działaniem dziecka. Za pośrednictwem języka wzbogaca się nie tylko jego doświadczenie osobiste i społeczne, lecz także umiejętność wyrażania własnych myśli i uczuć. Dzieci bardzo chętnie uczestniczą w rozmowach i dyskusjach, a nawet w relacjonowaniu ciekawych zdarzeń, wycieczek, filmów, przedstawień czy przeczytanej lektury. Procesem naturalnym staje się wykorzystywanie interesujących gier i zabaw w celu doskonalenia dialogów i monologów na podstawie tekstów' literackich, twórczości dra-mowej, muzycznej, plastycznej czy ruchowej. Uczniom klas młodszych jest

0    wiele łatwiej mówić o wcześniej przeczytanych i usłyszanych faktach niż samodzielnie formułować myśli, dobierając właściwe słownictwo oraz adekwatne struktury składniowe. Język staje się jednak nie tylko narzędziem nauki, lecz także przedmiotem poznania. W czasie ćwiczeń w mówieniu

1    pisaniu uczeń zdobywa środki językowe, które może potem wykorzystać. Konieczność porozumiewania się z innymi za pomocą mowy w różnorodnych sytuacjach życia codziennego i w szkole stwarza wiele okazji do jego doskonalenia. Kształcenie językowe staje się tym istotniejsze, że poziom słownictwa w środowisku rodzinnym uczniów jest różny. Dziecko w wieku wczesnoszkoinym przyswaja sobie mowę osób, z którymi się kontaktuje, w związku z tym znaczną część zasobu leksykalnego stanowią wyrażenia potoczne.

Według badań socjolingwisty Basila Bernsteina (1980, s. 557- 578) wiele dzieci w środowisku szkolnym posługuje się tzw. mową uproszczoną, używając krótkich zdań o nieskomplikowanej budowle i ograniczonym słownictwie, przeważnie rzeczownikowym. Występuje w niej mało przymiotników, przysłówków i imiesłowów, powtarzają się tc same spójniki, a wymowa jest często niewyraźna i błędna. Dzieci posługujące się językiem uproszczonym (ograniczonym; najczęściej wywodzą się ze środowisk o niższej kulturze umysłowej i językowej, mają trudną, często nieustabilizowaną sytuację materialną lub pochodzą zc wsi. Posługiwanie się językiem rozwiniętym lub ograniczonym, jest uwarunkowane społecznie, a charakteryzują je zawarte w nim znaczenia i wartości. Kod rozwinięty jest właściwy rodzinom o wyższej kulturze i wykształceniu, ustabilizowanej sytuacji materialnej, natomiast kod ograniczony powstaje w społecznościach i rodzinach o ni-

I Następny rozdział

5.1. Język pisany a mówiony - wzajemny wpłyiv. badania j23

skim statusie społecznym. Uczniowie posługujący się mową ograniczoną często napotykają duże trudności w nauce szkolnej, ponieważ nie rozumieją w pełni treści przeczytanych tekstów arii mowy nauczyciela. Zdarza się, że uczą się opracowywanych tekstów rui pamięć i nie kojarzą ich z odpowiednią treścią. Tacy uczniowie są często lekceważeni w szkole, usuwani na margines albo odsyłani do szkół specjalnych, choć istotną przyczyną ich życiowych problemów jest nieosiąynięoie odpowiedniego do wieku stopnia sprawności językowej. Zdarza się również sporadycznie, że dzieci dobrze rozwinięte w domu po przyjściu do szkoły, na skutek niewłaściwych metod i postępowania nauczyciela, nie osiągają wyższych umiejętności i sprawności językowych.

Zdaniem Bernsteina, dzieci posługujące się mową uproszczoną mają takie same zdolności do nauki języka jak wszyscy, ale nikt nie zajmował się ich rozwojem, nic pobudzał ich spostrzegawczości, uwagi, nie rozwijał wyobraźni i myślenia. W związku z tym rzadko używają przymiotników i innych wyrazów określających oraz mają trudności z werbalizowaniem swoich myśli. W zakresie składni występują u nich problemy z konstrukcją zdań, wyrażających związki logiczne i przyczynowo-skutkowe. Dzieciom tym bardzo często brakuje poczucia bezpieczeństwa oraz uznania dla ich osiągnięć i rozwoju. Według Bernsteina każdy kod językowy proponuje inny układ podstawowych wartości. Kod rozwinięty jest nastawiony na osoby i stosunki między ludźmi, natomiast język ograniczony akcentuje jako wartość przedmioty, wymianę dóbr i stosunki ekonomiczne. Kod rozwinięty odznacza się elastycznością i możliwością wyboru różnorodnych struktur syntaktycznyeh, bogactwem i zróżnicowaniem słownictwa, synonimią oraz jasnym i poprawnym sposobem wyrażania myśli. Kod ograniczony charakteryzuje się wąskim zasobem struktur syntaktycznyeh, ich sztywnością, brakiem precyzji myśli i słabym opracowaniem intencji oraz funkcji wypowiedzi. Większość informacji przekazuje kodami pozawerbalnymi, czyli za pomocą gestu, mimiki i intonacji.

Szkoła może mieć duży wpływ na zmianę przyswojonego kodu, dostarczając dzieciom nowych doświadczeń i wiedzy. Powinna także zwiększać możliwości posługiwania się poprawnym językiem, poszerzać zasób słownictwa i struktur syntaktycznyeh. Często prowadzi to także do zmiany systemu znaczeń, hierarchii wartości, sposobu pełnienia ról społecznych przez dziecko, a także ewolucji w jego strukturze osobowości. W polskiej literaturze metodycznej (H. Baczyńska, 1985; J. Malcndowicz, 1974; J. Kulpa, R. Więckowski, 1983; R. Więckowski, 1985; M. Nagajowa, 1985; podkreśla się znaczenie procesu kształcenia języka i stylu dziecka, który jest przede wszystkim wynikiem twórczej pracy nauczyciela i ucznia. Odpowiedni wpływ metod pracy i oddziaływań osobowości pedagoga na wyniki nauczania stanowi element dominujący w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Bardzo ważna jest liczba ćwiczeń w mówieniu, pośw ięconych rozwijaniu myślenia logicznego i strukturze treściowej wypowiedzi, które wpływają rui