538

stanowiącego główny składnik semantyczny derywatu - w derywatach mutacyjnych.

Derywatami modyfikacyjnymi mogą być tylko czasowniki odczasownikowe. Na płaszczyźnie semantyczno-syntaktycznej winny być scharakteryzowane jako derywowane wyrażenia predykatywne złożone z predykatu (oznaczającego stan lub akcję) wyrażonego podstawą oraz dołączonego doń predykatu wyższego rzędu wyrażonego formantem ze znaczeniem determinacji czasowej, przestrzennej, ilościowej i intensywnościowej. Nie zmieniają się przy tym właściwości składniowe czasowników podstawowych. Formantami o tych funkcjach mogą być prefiksy, np. przeschnąć ‘uschnąć trochę’ *- schnąć, wymiana sufiksów tematycznych, np. pis-ywa-ć ‘pisać wielokrotnie’ <- pisać, oraz postfiks się, np. prosić się ‘prosić uporczywie’ <— prosić.

Derywaty mutacyjne są zarówno czasownikami odczasownikowymi, jak i odimiennymi. Z punktu widzenia składni semantycznej są to derywowane wyrażenia predykatywne, w których uległy zespoleniu predykat (nazywający stan lub akcję) wyrażony formantem oraz dołączony doń: a) inny predykat wyrażony postawą, np. smutnieć ‘stawać się smutnym’ «- smutny, b) struktura predykatowo-argumentowa oparta na predykacie reprezentowanym przez podstawę, którego subiekt jest identyczny z subiektem predykatu głównego, np. wypłakać coś ‘uzyskać coś płacząc || płaczem’, c) jeden z argumentów predykatu głównego (zawartego w sufiksie) wyrażony podstawą, np. gilotynować ‘zabijać za pomocą gilotyny’. Liczba typów semantycznych jest tu ogromna i zależy od rodzaju podstaw oraz ich stosunku do treści poszczególnych formantów (w formantach prefiksalnych treść ta jest bardzo zróżnicowana). Formantami są tu: a) w derywatach odczasownikowych najczęściej prefiksy, np. prze-grać coś ‘stracić coś grając’, rzadziej wymiana sufiksów tematycznych (i końcówek), np. gas-i-ć {gasz-0-ę) ‘sprawiać, że coś gaśnie’ <- gas-ną-ć (gaś-ni-e), oraz odjęcie lub dodanie morfemu się, np. smucić kogoś ‘sprawiać, że ktoś się smuci’ «- smucić się’, b) w derywatach odimiennych - wymiana końcówek imiennych na czasownikowe sufiksy tematyczne (z końcówkami), np. słab-ną-ć (słab-ni-e) ‘stawać się słabym’ <- słab-y, portret-owa-ć (por-tret-uj-e) ‘robić portret’ <- portret-0, oraz sufiksy tematyczne z prefiksami, np. od-gruz-owa-ć (od-gruz-uj-e) ‘usunąć gruz’ <- gruz-0.

1.3. Klasę derywatów aspektowych stanowią człony tzw. czystych par aspektowych, czyli odpowiedniki niedokonane czasowników dokonanych oraz odpowiedniki dokonane czasowników niedokonanych. Pierwsze są z reguły derywowane za pomocą wymiany sufiksów tematycznych, np. podpis-ywa-ć (podpis-uj-e) <- podpis-a-ć (podpisz-0-e), drugie za pomocą prefiksów, np. na-pisać <- pisać. Są one bliskie derywatom modyfikacyjnym; różnią się od nich tym, że formanty nie są wykładnikami nowych predykatów, lecz aktualizują dwa różne stadia akcji telicznych, tj. procesów i działań (por. s. 161-166): a) wskazują na akcję w toku, prowadzącą do zmiany stanu subiektu lub obiektu - formacje niedokonane; b) wskazują na stan końcowy akcji, czyli zmianę stanu subiektu lub obiektu w wyniku jej naturalnego rozwoju - formacje dokonane. Za derywat

538