551

czasowniki ewolutywne. Wykładnikiem derywacji jest w nich formant roz-... się, np. rozpłakać się, rozśpiewać się, lub sam prefiks roz- przy podstawach zawierających morfem się, np. rozgniewać się, rozpalić się (z wyjątkiem rozkwitnąć, rozboleć). Wnosi on znaczenie procesu stopniowego dojścia (dochodzenia) subiektu do intensywnego przejawiania się w nim akcji nazwanej czasownikiem podstawowym (czyli: ‘coraz bardziej’), por.: deszcz.padał: deszcz rozpadał się ‘deszcz doszedł do stanu intensywnego padania’, Janek chorował : Janek rozchorował się ‘Janek stopniowo doszedł do takiego stanu, że choruje’ i podobnie: rozczerwienić się, rozweselić się, a także rozpisać się, rozpić się.

Ponieważ formacje te oznaczają rozwój akcji od jej braku do intensywnego przejawiania się, bywają nieraz włączane do czasowników ingresywnych (por. Piemikarski 1969). Przeciw takiej interpretacji przemawia znaczenie formantu: akcentowanie rozwoju intensywności akcji, a nie jej początku.

Obok formacji wyżej omówionych istnieją w polszczyźnie liczne czasowniki kauzatywne z prefiksem roz- zawierające również w swym znaczeniu składnik rozwoju akcji. np. Jan rozpalił drewka, Jan rozpil Piotra, Jan rozgniewał Piotra, Jan rozkochał Marię. Wchodzą one w relacje semantyczne z czasownikami bezprefiksalnymi palić, pić, gniewać, kochać, ale nie jest to relacja słowotwórcza. Analiza ich znaczeń dowodzi, że są one derywatami wstecznymi od czasowników procesualnych rozpalić się, rozpić się, rozgniewać się, rozkochać się. Świadczy o tym również różnica w hierarchizacji argumentów implikowanych przez niektóre z powyższych czasowników; por. Jan gniewał się na Piotra -* Jan rozgniewał się na Piotra, ale: Piotr rozgniewai Jam ‘Piotr spowodował, że Jan rozgniewał się na niego’, Piotr pije (sc. alkohol) -* Piotr rozpił się, ale: Jan rozpił Piotra ‘Jan spowodował, że Piotr się rozpil’. Widać stąd, że znaczenie rozwoju akcji przejęte jest z podstawy zawierającej już prefiks roz-, natomiast nowym elementem znaczeniowym jest kauzatywność wyrażana formantem ujemnym - odrzuceniem morfemu się. Tym samym formacje te należą do licznej grupy kauzatywów - derywatów dezintegralnych typu smucić <-smucić się, o których będzie mowa niżej (s. 562).

Znaczenie wysokiej efektywności (ekwiwalent ‘dokładnie’) wprowadza formant wy- (rzadziej ob-), np. wygolić, wysmagać, obrewidować {kogoś, coś).

Wysoką efektywność z podkreśleniem staranności oznaczają formacje z prefiksem od-, np. odczyścić {coś).

2. Osłabienie intensywności i efektywności akcji podstawowej

Znaczenie słabej intensywności (ekwiwalent ‘trochę’) wnoszą formacje z prefiksem przy-, np. przycichnąć, przywiędnąć, przyklęknąć, przyhamować.

Znaczenie słabej efektywności przekazują formacje z prefiksami pod-, prze-, nad-, np. podleczyć, poduczyć, podratować {kogoś), podeschnąć; przemyć {ranę), przeprać, przepalić (w piecu), nadgnić, nadgryźć, nadłamać, nadpiłować, nadpruć. Tu też można zaliczyć prefiksalno-paradygmatyczne iterativa typu pobolewać e-boleć, popłakiwać, powątpiewać.

2.3.3.2. Formacje charakterystyki względnej

Intensywność (efektywność) przekraczającą normę (‘za bardzo, nadmiernie’) wprowadza prefiks prze- {...się), np. przegrzać, przeładować, przejeść się. W niektórych kontekstach morfologicznych prefiks ten informuje, że poza normę wykracza ilość przedmiotu objętego akcją podstawową (‘za dużo’), np. przesolić {zupę), przepłacić {coś), przelać {wodę, tj. nalać za dużo wody do naczynia).

551