579

1.    Formacje z wbudowanym wyrażeniem argumentu środka czynności

U podstawy tych formacji leżą struktury predykatowo-argumentowe, w których predykat jest wykładnikiem relacji między agensem, obiektem (lub wytworem) i środkiem czynności; ogólna formuła: X działa na (wytwarza)

Y    Z-em. Bazę dla czasowników stanowią wyrażenia argumentu trzeciego - Z, czyli nazwy przedmiotów, za pomocą których agens działa na obiekt (rzadziej tworzy wytwór) zgodnie z ich przeznaczeniem (efektem działania jest jakaś zmiana), a formant ogólnikowo zastępuje predykat, np. Maria działa na (przyprawia) zupę solą —> Maria soli zupę, Anna robi serwetkę szydełkiem -> Anna szydełkuje serwetkę. Dokładniejsza analiza pozajęzykowych relacji tych przedmiotów do obiektów podlegających działaniu agensa wykazuje różnice w ich cechach fizycznych i sposobie ich używania, tzn. jako narzędzia, materiału, substancji (por. Grochowski 1975), ale różnice te nie są za pośrednictwem procesu słowotwórczego wyrażane.

Derywaty te są bardzo liczne; powstają głównie przy użyciu formantu -owa-(-uj-), np. bronować, dłutować, filtrować, łyżeczkować, pompować, szczotkować, cementować, chlorować, korkować, pudrować, także morfin-izowa-ć, oraz formantu -i- (-0-), np. radlić, oliwić, srebrzyć, szklić (wyjątkowo -a- (-aj-): pętać, łatać).

Na wzór materialnych środków czynności fizycznych powstają również derywaty od quasi-instrumentów (części ciała agensa), np. główkować (piłkę), i abstrakcyjnych środków czynności, np. X testuje Y-a ‘X egzaminuje Y-a za pomocą testu’, podobnie argumentować, dokumentować.

Wszystkie powyższe derywaty są czasownikami przechodnimi: poza nazwą agensa wymagają nazwy obiektu (wytworu) w acc. Nieco odmienne relacje wyrażają czasowniki nieprzechodnie kablować, telefonować, telegrafować, tj. relacje między agensem, środkiem, informacją i adresatem, oraz pedałować, palcować, saneczkować - brak relacji do obiektu.

2.    Formacje z wbudowanym wyrażeniem argumentu wytworu czynności

Formacje tego typu opierają się na strukturach predykatowo-argumentowych.

w których predykat jest wykładnikiem relacji między agensem a wytworem czynności, obok innych argumentów, według formuły ogólnej X robi (wytwarza)

Y    z || w || na Z. Bazą dla czasowników są wyrażenia argumentu Y, czyli nazwy przedmiotów powstających w wyniku celowego działania agensa, a formanty zastępują kreatywne predykaty, np. Jan robi dziurki w karcie —> Jan dziurkuje kartę.

Uwzględniając stosunek agensa do wytworu i innych argumentów implikowanych przez predykat można wyróżnić kilka podtypów tych formacji różniących się cechami składniowymi.

Jedną podgrupę stanowią czasowniki oznaczające wytworzenie w lub na obiekcie czegoś, co staje się częścią zmienionego obiektu (lub zmienionym obiektem). Należą tu np. adresować: Jan adresuje kopertę ‘Jan pisze adres na kopercie’, X klasyfikuje czasowniki ‘X ustala klasy czasowników’, i podobnie dziurkować, fałdować, gwintować, haftować, kratkować, mereikować, plamić, ranić, siniaczyć. Czasowniki te w wyrażeniu zdaniowym wymagają

579