76 tif

76 MODLITWY, OFIARY, OFIARNICY

pogaństwie. Jedno im trzeba przyznać, że byli bardzo wytrwali i chwytali się wszystkich sposobów. To przerywają kazania podburzając tłum, to próbują mordu skrytobójczego, wyzyskują zarazę do podburzenia ludności, podobnie i burzę morską, a najdalej bezwątpienia posunął się kapłan z Ołogoszcza, który, jeśli wolno wierzyć Her bordowi i Ebbonowi, przebrany w szaty boga przechowywane w świątyni, ukazał się o rannej szarówce idącemu do miasta chłopkowi, przedstawił mu się jako bóg i polecił mu wezwać lud do oporu a nawet zabicia misjonarzy (spodziewał się ich przybycia w ciągu dnia). Gdy nie mogli udaremnić akcji misyjnej, szli na wygnanie, siejąc nienawiść do nowej wiary, Oni również starali się ratować przed zniszczeniem przedmioty kultowe: np. złotą figurkę Trzygłowa szczecińskiego wykradli i ukryli na zapadłej wsi, aby ją wydobyć po odjeździe misjonarzy. Toteż Bóg chrześcijański nie szczędził kar: Organizator nieudałej zasadzki na św. Otona zmarł w boleściach w chwili, gdy biskup szczęśliwie przepędził napastników: dodatkową karą był straszny smród, który dokuczył obecnym przy śmierci. Inny znów kapłan oszalał i sam sobie śmierć zadał. Jeszcze inny zmarł nagle, gdy młotem chciał rozbić ołtarz zbudowany przez Otona. (O kapłanach zob. Nied. 230—7. Wien. 267 — 70).

Znamy aż trzy stare wyrazy na oznaczenie ofiary: trzeba, tżn. coś należnego, powinnego, dań; obiata, tj. co obiecane, ślubowane, i żertwa, pierwotnie zdaje się pochwała, uwielbienie, a może zaproszenie do ofiary. Wyraz trzeba poświadczony jest i z Bałkanów, i od Słowian połabskich (już w VIII w^r.), był więc może najstarszym i najbardziej rozpowszechnionym z tych wyrazów. Zwracam jednak uwagę, że nazwy typu Trzebinia, Ir zębowa pochodzą od czasownika trzebić (lasy) i nie mają nic wspólnego z ofiarami. W języku staropolskim istniał tylko wyraz obiata i żyrzec, ten jednak nie w znaczeniu ofiarnika, lecz starosty weselnego w Kanie Galilejskiej; to przesunięcie znaczenia trzeba tłumaczyć sakralnym pierwotnie charakterem funkcji starosty weselnego. Obiata została już w XV w. usunięta na rzecz ofiary, wyrazu przyniesionego przez chrześcijaństwo poprzez Czechy. Wyraz żertwa, spotykany u autorów piszących o pogaństwie polskim, jest późną (XIX w.) pożyczką z języka cerkiewnego.

Magia i wróżby

25. Wpływ na bieg wypadków można było mieć nie tylko pośrednio poprzez ubłaganego modlitwą i ofiarą boga, ale wprost, przez magię. Stosowny gest, wykonany we właściwej obwili, słowo wymówione, gdy należy, mogą wywołać zamierzony przez człowieka a upragniony skutek. Wiara w zabiegi magiczne stara jest jak świat i pospolita u wszystkich ludów wszystkich czasów. Cechuje ona każdego człowieka, którego światopogląd nie jest ściśle naukowy, a więc prawne każdy obywatel kuli ziemskiej uprawia magię w większym czy mniejszym stopniu. Nie lubi piątków i trzynastki, boi się wrócić po zapomnianą rzecz, aby nie zaszkodzić podróży, boi się powiedzieć coś w »złą godzinę«, bo »licho nie śpi«. Podobnie każdy prawie jest wrażliwy na wróżby i prognostyki.

Słowiańskie praktyki magiczne, wspominane przez źródła już od X wieku, najpierw na Rusi, a potem i gdzie indziej, należą do arsenału; ogólnoeuropejskiego i nie mają żadnych cech specyficznie słowiańskich. Chyba wszystkie istnieją jeszcze do dziś. Gdybyśmy się ograniczyli tylko do Polski, to znajdziemy dość sporą listę różnych zabobonów. I tak synod wu-oeławski w XIV w. zakazywał nosić amulety, zabraniał zamawiać, jak i wróżb z ręki, wosku, ołowiu, a jedno z kazań XV w. potępia obchodzenie pół z krzyżem w dzień Wielkanocy, spanie poza, domem w Zielone Święta, chodzenie boso (dla zdrowia), odmawianie ognia w Boże Narodzenie {chodzi o odpalenie od cudzego ogniska, gdy komuś jego własne zgasło), noszenie wersetów z Pisma św. jako amuletów, lizanie głowy przeciw bólowi zębów; wymienia ono dalej praktyki magiczne szynkarzy. rolników, ogrodników; pewne dni uchodziły za feralne itp. Wyliczanie wszystkiego trwałoby zbyt długo. Każdy przyzna, że się niewiele od tego czasu zmieniło. (O magii zob. Mo. 265—348).

26. Wielką rolę odgrywały w życiu Słowian wróżby, i to nawet w życiu publicznym, nie tylko bowiem sprawy osobiste jednostek, ale także sprawy państwowe, jak wyprawa wojenna lub pokój, zależały od wyniku wróżb. Dawało to kapłanom jako wróżbitom znaczną władzę do ręki. Najwięcej uwagi badaczj⁷ po-