76 77

bardzo szybko zmieniających się uwarunkowań, w których osadzona jest placówka oświatowa. W tych okolicznościach podstawą pracy menadżerów oświaty jest kreatywne planowanie, oparte na myśleniu oryginalnym, łamiącym stereotypy, wykorzystującym skuteczne i adekwatne techniki optymalizujące. Planowanie jest tworzeniem nowych jakości, czegoś, czego do tej pory nie było, spełniającego przy tym kryterium użyteczności. Jest to więc aktywność podobna do tej, którą definiuje się jako proces twórczy¹.

Ze względu na komplementarne opracowania zawarte w niniejszym tomie, rozważania w tej części artykułu koncentrować się będą tylko na analizie twórczego planowania w odniesieniu do poziomu systemu szkoły², pomijając problematykę poziomu zajęć i samokształcenia nauczyciela (plan własnego rozwoju).

Warunkiem skutecznego planowania jest diagnoza stanu aktualnego (aktualne jest we współczesnej edukacji pojęcie „jakości pracy" placówek oświatowych, które stanowi punkt wyjściowy dla ustalania planów ich dalszych działań³), jednakże planowanie powinno wychodzić poza istniejące realia i podążać w przyszłość, kreując wyobrażenie szkoły w przyszłości. Tego typu prognozę zawiera tzw. wizja szkoły. Metodycy i pedagodzy związani z programem NOWA SZKOŁA określając pojęcie i strategie planowania wizji szkoły piszą:

Istotą sprawnego funkcjonowania instytucji jest przede wszystkim jej ciągła zmiana, rozwój. Natomiast niezbędnym impulsem wprowadzania zmian są marzenia. One inspirują do stawiania sobie nowych celów, zadań czy poszukiwania rozwiązań - wyznaczają nowe horyzonty. Każde marzenie może zostać impresją albo stać się ważnym postulatem w kreowaniu przyszłości. Ażeby tak się stało, marzenia ludzi powinny nabrać realistycznego kształtu, stać się wizją. Wizja jest sprecyzowaną ideą rozwoju, wynikającą z dążeń ludzi. Każda skuteczna instytucja powinna mieć wizję tego, co zamierza osiągnąć. (...) Szkoła potrzebuje wizji. Pozwoli jej ona przybliżyć przyszłość, wyznaczyć standardy oraz nowe kierunki edukacyjne. Będzie swoistą deklaracją, zmierzającą do przewartościowania postrzegania roli szkoły⁴.

W planowaniu rozwoju placówki D. Elsner wyróżnia 3 fazy: diagno styczną, twórczą (związaną z kreowaniem wizji i misji) i projektową⁷'. Wi /ja i misja szkoły muszą (bazując na mocnych i słabych stronach stanu ak tualnego) „wychodzić naprzód". Wymaga to fantazji i wyobraźni, a także odwagi w kreowaniu. Faza związana z kreowaniem wizji wymaga wykorzystania metod twórczego planowania. Trudno bowiem wyobrazić sobie dyrektora placówki, który nie posiada umiejętności elastycznej adaptacji do nowości, odwagi i niekonwencjonalności. W materiałach poświęconych doskonaleniu planowania oświatowego sięga się po metody związane z twórczością^{5 6}. Analiza dostępnych propozycji dydaktycznych, związanych z twórczym, nowatorskim planowaniem zreformowanej szkoły pozwala stwierdzić, że najczęściej wykorzystywane metody i techniki twórczego myślenia to:

•    mapa myślowa i asocjogram (np. dotyczące misji i wizji szkoły⁷);

•    „kruszenie", lista dodatnich i ujemnych cech pomysłów, „zalety wad i wady zalet";

•    technika 6 pytań (kto?, co?, kiedy?, gdzie?, dlaczego?, jak?);

•    myślenie życzeniowe i dedukcyjno-hipotetyczne („Co by tu zrobić, żeby...", „Co by było, gdyby..." i „Przypuśćmy, że...");

•    analogie i metafory („szkoła jest jak..."), wraz z bardziej trudnymi technikami, takimi jak „skupienia" czy „circept" (koło analogii);

•    eksperymenty myślowe („małe ludziki", „nietypowe powiązania" i identyfikacja personalna);

•    pytania Osborna, „Operator WCK";

•    burza mózgów;

•    metoda 6 kapeluszy de Bono;

•    synektyka⁸.

W projektowaniu pracy szkoły przydatne są także kompleksowe strategie, związane z tzw. twórczym planowaniem. Opisując te procedury D. Dale i N. Mitiguy wyróżniają 4 modele procesu planowania. Model

77

1

   Zob. M. Stein, Twórczość pod lupą..., s. 11.

2

   R.M. Gagne, L.J. Briggs i W.W. Wager, Zasady projektowania dydaktycznego, Warszawa 1992.

3

   K. Stróżyński, M. Groenwald i D. Staszak, jakość szkoły jej planowanie i diagnoza, Jelenia Góra 2000.

4

   B. Celarek, M. Dąbrowski, B. Jankowski, D. Obidniak i J. Żmijski, Program NOWA SZKOŁA: materiały szkoleniowe dla rad pedagogicznych. Projektowanie, Warszawa 1999,

s. 16.

5

   D. Elsner, Jak planować..., s. 63.

6

   Zob. B. Celarek, M. Dąbrowski, B. Jankowski, D. Obidniak i J. Źmijski, Program NOWA SZKOLĄ...; D. Elsner, Jak planować...; M. Taraszkiewicz, Jak uczyć jeszcze lepiej. Szkoła pełna ludzi, Poznań 2001.

7

   M. Taraszkiewicz, lak uczyć...

8

   Szczegółowe opisy wszystkich metod znaleźć można w opracowaniach: E. Nęcka, TRoP...; tenże, Trening twórczości, Kraków 1998; W. Dobrolowicz, Psychodydaklyka...; Z. Pietrasiński, Myślenie twórcze...; D.J. Treffinger, S.C. Isaksen i K.B. Dorval, Kreatywne rozwiązywanie problemów, Warszawa 1998.