7 (223)

332 Liryki religijne

słowami, co jest tylko ich konsekwencją. (Doskonała ilustracja dla Norwidowskiej teorii niedomawiania).

Oszczędność słowa jest rysem znamiennym dla całego utworu, choć na pierwszy rzut oka może się wydawać, że jest przeciwnie. Prawda - zauważyliśmy już - wiele słów się tu powtarza, całe wyrażenia nawet powtarzają się w charakterze refrenów czy anaforycznych formuł. Tak! Ale są i inne: owe wybuchy serdeczne, pojawiające się raz tylko. Raz jeden tylko użyte są wyrazy „cierpi i kocha”; raz jeden - „serce”!

A jednak i ten utwór, tak prosty, nastręczał trudności i interpretowany był rozmaicie. Z. Szmydtowa dopatrywała się w nim nie tylko uczuć właściwych modlitwie, ale i „dumy płynącej z przeświadczenia o wzajemnej zależności” „człowieka ze Stwórcą”¹. Konrad Górski (dz. cyt., s. 83) tytułem komentarza do tego utworu przytoczył kilka aforyzmów wierszowanych z niemieckiego mistyka siedemnastowiecznego, znanego pod mianem Anioła Ślązaka (Angelus Silesius), m.in. trzy następujące:

DdS Leiden Christi ist noch nicht gar vollbracht Das Leiden Christi ist am Kreuz nicht gar vollbracht, Er leidet heute noch bei Tag und auch bei Nacht².

Ich hab's von Gott und von mir Dass Gott so selig ist und lebt ohne Verlangen,

Hat cr sowohl von mir, ais ich von ihm empfangen³.

Ich bin wie Gott und Gątt wie ich Ich bin so gross ais Gott, er ist ais ich so klein:

Er kann nicht tiber mich, ich unter ihm nich sein⁴.

Anioł Ślązak, czyli Johannes Scheffler (1624-1677), autor obfitego zbioru epigramatów religijnych pt. Pielgrzym Cherubowy (Cherubinischer Wan-(lersnuum), znany był i studiowany w czasach Mickiewicza jak wielu innych pisarzy o zakroju mistycznym i teozoficznym. Znał go dobrze i nasz poeta i w r. 1836 miał przełożyć kilkadziesiąt jego epigramatów i ogłosić je wraz z pewną liczbą innych podobnych (innych autorów lub własnego pióra) pi. Zdania i uwagi. Znał i innych pisarzy, którzy - wierszem i prozą - przedstawiali myśli i przeżycia podobne. W tej epoce było ich dużo. Chętnie sięgano i do dawniejszych, z Jakubem Bóhmem (1575-1624) na czele. Szczególnie popularny, zwłaszcza w Rosji i we Francji (stąd niewątpliwie wcześniej od wielu innych poznany przez Mickiewicza), był tzw. Philosophe inconnu, czyli Ludwik Klaudiusz de Saint-Martin (1743-1803). Toteż zdanie Konrada Górskiego, że Rozmowa wieczorna okazuje wiele pokrewieństwa z mistycznymi poglądami i przeżyciami zarówno Saint-Martina, jak i Anioła Ślązaka ma w sobie dużo siły przekonywającej.

Przeżycia mistyczne pobudzały do rozważań zarówno psychologicznych, jak metafizycznych i epistemologicznych. Wśród mistyków zdarzały się prawdziwie wybitne umysły filozoficzne. W szczególności „mistycy byli pierwszymi wnikliwymi krytykami zdolności poznawczych”^{5 6}. Przytoczone epigramaty Schefflera są właśnie wyrazem pewnych pojęć epistemologicznych i metafizycznych. Pojęcia o Bogu nabieramy dzięki kategoriom naszego poznania; w tych też tylko kategoriach możemy mówić o istnieniu. Tylko więc w tych kategoriach Bóg dla nas istnieje. A więc jest nierozerwalnie złączony z nami. A jak związek Boga z człowiekiem jest nierozerwalny, tak też żywot, męka i zmartwychwstanie Chrystusa są wieczne i powtarzają się w każdej duszy ludzkiej^{7 8}. Można by w tym duchu, oczywiście, interpretować i Rozmowę wieczorną. Ale czy tekst utworu nasuwa taką interpretację jako konieczność? Czy bez niej odczuwamy znaczenie utworu jako niepełne? Bynajmniej. Więc chyba należy przyznać słuszność Kridlowi, który twierdzi (w zgodzie ze wszystkimi dawniejszymi krytykami), że wiersz ten trzeba czytać „po prostu”, a w przenośniach pasyjnych widzieć „transpozycję stanu uczuciowego, w którym osobisty stosunek do Stwórcy przekształca się w poczucie niemal fizycznego, cielesnego z Nim związku”. Przy takim zbliżeniu nasunięcie się obrazów, w których się postaciuje największe cierpienie i największa miłość Odkupiciela, czyż nie jest najnaturalniejsze?²

1

Z. Szmydtowa, Liryka romantyczna, cz. I, oprać. [...], Warszawa 1947, s. 16.

2

„Cierpienie Chrystusa na krzyżu jeszcze nie dopełnione” (V 159). „Cierpienie Chrystusa na krzyżu nie zostało dopełnione; On cierpi jeszcze dziś we dnie i w nocy”.

3

¹¹ ..Ja mam od Boga, a Bóg ode mnie” (I 9). „To, że Bóg jest szczęśliwy i żyje bez pożądań, otrzymał On ode mnie, tak jak ja od Niego”.

4

„Ja jestem jak Bóg, a Bóg jak ja” (I 10). „Jestem tak wielki jak Bóg. On jest tak muły jak ja; On nic może być nade mny ani ja pod Nim”. (Wszystkie trzy epigramaty w przekładzie Konrada Górskiego).

5

   Zob. V i a t t e, dz. Cyt.

6

K. S e r i n i, Mistyki, Warszawa 1927, s. 24.

7

G. E 1 1 i n g e r, Wstęp do: J. S c h e f f 1 e r, S&mtliche Poetische Werke, Berlin [między 1923 a 19261, s. LXXXIII-LXXXVII.

8

   Więcej paralel z literatury mistycznej przytacza W. Kubacki (Monolog Konrada, „Twórczość”, 1945, z. 4, s. 105 [toż przedr. w: t c n ż e, Arcydramat Mickiewicza, Kraków