CCF20100108024

36 Alina Nowicka-Jeżowa

że misterium wtajemniczenia łączy się z obrazem powtórnych narodzin już nie siłami natury i społeczeństwa, lecz własnymi: to usilna praca, determinacja i modlitwy zjednały łaskawego Feba. Usytuowanie w centrum opowiadania procesu autokrcacji i kulminowanie jej przebiegu w chwili, gdy na wierność ucznia spływa łaska bóstwa poezji, nadaje autobiografii Janicjus/a sens platoński. Po tym szczytowym wydarzeniu dalsze curriculum rozwija juz tylko wydarzenia indywidualne, nic wynikające z determinacji zewnętrznych, lecz. z aktywności Fortuny, która stara się odebrać poecie rolę protagoiusty. Dobry los sprawia, że Klemensem zaopiekował się Krzycki, a następnie pozwala wejść młodzieńcowi na wyższy Parnas do rajskiej (jak czytamy w utworze skierowanym do Sprowskiego) latyńskiej ziemi; los nieprzyjazny zsyła niszczącą chorobę. W walce z Przeznaczeniem, decydującej o wydarzeniach w doj rzałym życiu, wspierają poetę przyjaciele, którzy zgodnie z aksjologią platońską (ale i arystotclcsowską) — cenieni są wyżej niż pscudonimowanc pretensjonalnymi, greckimi imionami literackimi kochanki wczesnej młodości, których rola wyczerpała się w inspirowaniu juveniliów spalonych przez, samego autora.

Po zamknięciu opowiadania o kształceniu i kształtowaniu twórcy przedstawiony zostaje jego autoportret zgodny z modelem humanistycznym (w. 93 i nast.). Wizerunek utrwalający cechy wyglądu fizycznego (zarysowany również w innych elegiach) naśladuje obiegowe wyobrażenia o pięknie cielesnym, eksponowane np. w programowych tekstach Giovanniego Pico della Miran doli (De dignitate ac excellentia hominis) czy Jana z Trzciany (Libeilus dc natura ac dignitate hominis): składny kształt ciała, brak ponurości w twarzy, delikatność członków, łatwość wymowy, przyjemny głos. Opis wyglądu fizycznego ujawnia charakterystyczne dla poezji humanistycznej zainteresowania naukowe, sytuuje się bowiem na tle teorii humorów oraz (gdy mowa o symptomach choroby) w kontekście wiedzy medycznej weryfikowanej doświadczeniem (por. Elegia V z Tristiów: „Si tibi, si rebus sunt fata bemgna tuorum. .." oraz Elegia III z Variarum elegiarum: „Numquid et heroas terrena acrumna faticat...”). W portrecie wewnętrznym (w. 96 i nast.) na pierwszym planie postawione zostały: umiłowanie sławy, ambicja i pracowitość, czyli te cechy, które będą stymulować twórczość i służyć dziełu poetyckiemu. Godna uwagi jest szczegółowa konotacja tych cech. Z umiłowania sławy i z ambicji rodzi się np. drażliwość, pamiętliwość, skłonność do waśni, które nie są traktowane jako wstydliwe wady i nic podlegają działaniom korygującym. Ich akceptacja podyktowana jest względami pragmatycznymi: ponieważ podsycają twórczość (służąc zaspokojeniu marzenia o sławie i prymacie poetyckim), mogą być uznane za cenne elementy dynamizujące osobowość. W aspekcie pragmatycznym dokonywana jest też ocena aktywności młodego człowieka. Najwyższą wartość zyskuje praca naukowa i literacka; chwilowe nawet jej zaniechanie byłoby hańbiącym złem.

Takie pojęcie cnoty kojar/.y się z licznymi wypowiedziami filozofów huma-nistycznycli, m in Pietra Pomponazziego (De immortalitate attume, 1516), Leona Hal listy Alhcrticgo (De iciarchia, 1565), Jana z Tr/ciany (De natura ar dignitate hominis, 1554), Szymona Marycjusza z Pilzna (De srholis sen academii.s, 15511' Kształtowany wzorzec jest ewidentnie niezależny od etosu chrześcijańskiego Ani eariias pojmowana na sposób chrześcijański, ani kategoria grzechu nic za/nac/a się w planie utworu. Co za tym idzie, nu: przejawia się tu zamiar usytuowania introspekcji w perspektywie metafizycznej, brak tez myśli o mcsamowystarczalności człowieka w jego wysiłku autokrcacji, brak poczucia tajemnicy, która przenika i dźwiga istnienie.

Zachowując konsekwentną obcość (co nic znaczy: sprzeciw)* wobec chrześcijańskiej koncepcji człowieka, charakterystyka ta jest również radykalnie wyobcowana / tradycji etosu rycerskiego, który poczytany zostaje za barbarzyński przeżytek Autor demonstracyjnie eksponuje swój pacyfizm, lęk-liwość, kobiece upodobanie do wygód i pięknego otoczenia. Prywatność to zasadnicza przestrzeń jego życia; sensem tego życia jest twórczość, wszystko więc, co jej służy, czyli zarówno luksus, jak i skłonność do Wenery, rozkosz przyjaźni, działania przeciw wrogom i konkurentom rzeczywistym lub potencjalnym (por elegię do Kmity: „Cmita, tuae splendor patriae, seu plurima spccto,. "). jest akceptowane i zyskuje placet moralne. Zwornikiem autobiografii Janicjusza jest zatem aktywizm. Sens życia, jego cel stanowi akt literacki, trwalszy od spiżu.

Nie sa to obserwacje rewelacyjne Raczej potwierdzają one Burckhardtow-ski stereotyp humanistycznej postawy i stylu życia. Obserwatorowi cech literackich dzieła służą w udowodnieniu postawionej na początku rozważań tezy, że autobiografia humanistyczna alias humanistyczna biografia kreowana jest kształtowana zc świadomością prawideł genus demonstratmim, w którym cechy osobowe postaci chwalonej zyskują zalecany w arystotelesowskiej poetyce mimeiyczncj poziom uogólnienia, przedstawiają bowiem wyniki poznania na gruncie powiedzielibyśmy dziś — socjologii kultury i przekazują odbiorcom wiedzę zdobytą przez „poetę uczonego" z zamiarem parenetycz-nym.

¹ Traktat Jana / Trzciany wydany zoslał w przekładzie Z. Brzostowskiej w: Filozofia i myśl społeczna XVI wieku. Oprać. L Szczucki. Warszawa 1978; 700 lat myili polskiej. T. 2: Filozofia i my.il społeczna XVI wfefru. Wybrał, oprać., wstępem i przypisami opatrzył L. Szczucki. Warszawa 1977, s. 421 433: traktat M ar ycj u sza w przekładzie A. Dany sza-O szkołach czyli akademiach. Wrocław 1955 Por. uwagi E. Garina (Filozofia Odrodzenia .. s. 91) o aktywistyeznej koncepcji człowieka wykładanej w pismach wspomnianych filozofów włoskich. Dodajmy, żc Marycjusz komentował „praktyczna" teorię cnoty Pomponazziego.

• W tym miejscu podkreślić wypada, zc w elegiach Janicjusza brzmią głębokie tony religijne. Por Elegia H / Triitiaw: „Prccalur Divam Virginem Mariam, ut illi in febnbus ąuartanis / Patavi-nis lołerantiam fortcmąuc animum lmpelret".