CCF20110301002

150 DANUTA KRZYŻYK

strategii nadawczo-odbiorczej. Popełniają szereg błędów w zakresie spójności tekstu. W wypowiedziach maturzystów^{1 2} można zauważyć³:

—    brak proporcji między poszczególnymi częściami pracy - uczniowie zazwyczaj wiele uwagi poświęcają wstępowi (nierzadko włączają do niego argumentację przynależną rozwinięciu lub piszą wszystko, co wiedzą na temat epoki, autora, utworu literackiego; wstępy bardzo często są niefunkcjonalne, niepodporządkowane realizacji tematu); bywa, że maturzyści redagują wypowiedzi ułomne, pozbawione zazwyczaj zakończenia lub zwieńczone jedno-, dwuzdaniowym podsumowaniem;

—    brak bezpośredniego związku treściowego między wstępem a rozwinięciem i zakończeniem (każdy człon może wówczas funkcjonować oddzielnie - pojawić się w innym wypracowaniu; treści zawarte w zakończeniu nie wynikają z wcześniejszej analizy i interpretacji, są luźno związane z tematem, mają charakter impresyjny bądź są powtórzeniem tezy czy też nieudolnie przekształconą hipotezą);

—    ubogi repertuar technik delimitacyjnych; formuły inicjalne i finalne są schematyczne, podobne strukturalnie i semantycznie;

—    niezachowywanie jedności przedmiotu wypowiedzi (brak tego samego tematu); uczniowie mylą materiał wypracowania z jego tematem, nie selekcjonują materiału rzeczowego ze względu na realizowany temat, słabo radzą sobie z podtrzymywaniem jedności tematycznej (izotopią tekstu), wprowadzają do wypowiedzi niepotrzebne dygresje, nieumiejętnie wplatają cytaty, redagują wypowiedzi rozwlekłe³;

—    przypadkowy, nieuporządkowany i nieprzemyślany układ argumentów⁴; brak w wypracowaniach tranzycji informujących o kolejności argumentów;

—    brak jedności nadawcy, zwłaszcza wtedy, gdy uczniowie włączają do swoich wypracowań wyuczone na pamięć (bądź ściągnięte) fragmenty opracowań, bryków (dodatkowo prowadzi to do braku jednolitości stylistycznej tekstu);

-    kłopoty z poprawną segmentacją tekstu (brak akapitów; brak konsekwencji w segmentacji tekstu; akapity są zaznaczane przez uczniów w przypadkowych miejscach, co utrudnia odbiorcy orientację w myślowej strukturze tekstu);

-    niepoprawnie zbudowane akapity (dominują akapity analityczne, rzadko wykorzystywane są akapity syntetyczne i tranzytywne); piszący pomijają zazwyczaj zdanie wprowadzające i/lub zdanie podsumowujące zawartą w akapicie myśl;

-    brak proporcji między segmentami wypowiedzi (wstępy i/lub zakończenia są zbyt długie w stosunku do rozwinięcia);

-    chaotyczność wypracowań, brak dominanty kompozycyjnej, tj. elementu nadrzędnego wobec pozostałych, określającego charakter całej kompozycji (uczniowie redagują swoje teksty bez wyraźnego zamysłu organizacyjnego; nie dokonują selekcji materiału; w przypadkowej kolejności przywołują argumenty; wielokrotnie powracają do tych samych treści; rzadko stosują operatory metajęzykowe, związane z określonymi typami relacji w obrębie treści — środki wyliczające: po pierwsze, po drugie, między innymi, na przykład', środki wskazujące na wnioskowanie: więc, czyli, środki związane z przejściem od jednej myśli do drugiej: zacznę od..., z kolei przejdę do..., tyle o...)',

-    pomijanie w wypowiedziach środków językowych, pełniących funkcję nawiązującą - zaimków rzeczownych i przymiotnych, także: zaimków przystawnych bądź przysłówków, które informują o tożsamości elementów przedmiotu wypowiedzi i jednocześnie służą estetyce tekstu; pojawiają się wewnątrz zdań, ale pełnią funkcje ponadzdaniowe: sygnalizują że jest mowa o tym, o czym się już mówiło w poprzednim zdaniu lub w kompleksie zdań wcześniejszych⁵.

Dodatkowo, w wypracowańiach maturalnych można zaobserwować, że piszący rzadko korzystają z takich środków osiągania spójności, jak powtórzenia leksykalne dokładne i niedokładne, spójniki i wyrażenia spójnikowe stosowane na początku zdania, odpowiedni szyk wyrazów w zdaniu.

Najsłabiej jednak, co potwierdzają badania dydaktyków i językoznawców, opanowane są przez uczniów umiejętności w zakresie składni⁶. W ostatnich latach frekwencja błędów składniowych wzrasta. Na język wypracowań bardzo mocno wpływa bowiem polszczyzna mówiona. W uczniowskich wypowiedziach pisemnych widoczne są potoki składniowe, błędy w szyku wyrazów w zdaniu, naruszenia związku zgody bądź związku rządu, nadużywanie wskaźników zespolenia charakterystycznych dla odmiany potocznej, niepoprawne użycia przyimków i wyrażeń przyimkowych, trudności z użyciem typowej dla języka pisanego konstrukcji z imiesłowowym równoważnikiem zdania, nieumiejętne wprowadzanie do wypowiedzi cytatów (maturzyści nie radzą sobie z transformacją mowy niezależnej

1

   Analizie poddałam wybrane prace arkusze maturalne z lat 2005-2009.

2

   Szerzej na ten temat: D. Krzyżyk, Wyznaczniki spójności tekstu w pracach pisemnych maturzystów, „Biuletyn maturalny OKE w Jaworznie: Przygotowanie ucznia do egzaminu maturalnego z języka polskiego”, Jaworzno 2007, s. 43-52.

3

   Tego typu uchybienia wynikają często z braku umiejętności analizy tematu wypracowania. Uczniowie nie potrafią wskazać w temacie slow kluczowych, określić, co ma być przedmiotem ich pracy z tekstem literackim.

4

   Halina Wiśniewska wyodrębnia cztery układy argumentów: hierarchiczny (wywód rozpoczyna się od argumentu najważniejszego, a następnie podawane są argumenty „słabsze”), wyliczeniowy (każdy z argumentów ma tę samą wagę dowodową), kontrastowy (argumenty są zestawione na zasadzie przeciwieństwa), paralelny (argumenty są zestawione na zasadzie podobieństwa); por. H. Wiśniewska, Łatwa i trudna kompozycja pisemnych wypracowań uczniowskich [w:] Wokół szkoły i nauczyciela pod red. H. Wiśniewskiej, J. Plisieckiego, Lublin 1997, s. 125.

5

   Por. m.in.: M. Nagajowa, Nauka o języku dla nauki języka, Kielce 1994, s. 95.

6

   Por. także: H. Synowiec, Język polski w szkole..., s. 123.