I B F dom,osada 1

dową gospodarczą i miejscem na ogródek. Takie były domki z lat 1890— —1912 i późniejsze w Świętochłowicach, Rudzie, Zabrzu-Makoszowach, Mikulczycach, Rokitnicy, Gliwicach i Giszowcu. Budownictwo kolonii robotniczych stało się ważnym elementem miastotwórczym. W osiedlach patronalnych GOP w 1913 roku mieszkało około 59% górników.

W Rybnickiem, gdzie górnictwo i przemysł rozwijały się później i wolniej, jeszcze z końcem XIX wieku 70% górników mieszkało na wsi. Kopalniane osiedla patronalne i podobne kolonie budowane w pobliżu huty „Silesia” w Paruszowcu były znacznie mniejsze. Składały się z kilku budynków, a mieszkania zajmowali początkowo wyłącznie wysoko kwalifikowani specjaliści niezbędni w rozruchu kopalń. Większość z nich stanowili Niemcy. Pierwsze urzędnicze i robotnicze osiedla powstały w Rybnickim Gwarectwie Węglowym przy kopalniach w Radlinie, Obszarach, Niedobczycach i Pszowie. Dopiero w 1903 roku zbudowano takie w Rybniku-Chwałowicach, a po 1914 roku — w Boguszowicach, Dębieńsku i Knurowie. Przy ich planowaniu korzystano z wzorów niemieckich i angielskich. Budowano też jedno- i dwurodzinne domy łączone wspólnym dachem. Celem jednak każdego górnika było tutaj posiadanie własnego domu, na który oszczędzano z uporem i samozaparciem. Budowano go przez kilka lat we własnym zakresie, korzystając ze wzajemnej pomocy rodzinnej i sąsiedzkiej. Mimo iż jego standard był nieraz gorszy od tego w kolonii zakładowej, zaspokajał zgodne z tradycją potrzeby kulturowe (wnętrze i jego układ, otoczenie). Toteż tutejsze wsie położone w pobliżu kopalń rozrastały się stopniowo przez dalsze podziały ziemi pod budowę górniczych domów. W ten sposób stawały się stopniowo wiejskimi osadami górniczymi, zamieszkałymi przez jednorodną grupę zawodową z wyraźnym „piętnem” lokalnych tradycji chłopskich. Podobny charakter zachowały wsie z okolicy Tarnowskich Gór i Piekar Śląskich. Niewielkie gospodarstwa tworzących się tu grup chłopów-robotników sprzyjały zachowawczości wielu aspektów tradycji. Opisana tu zabudowa, mimo rozwijanego zaplecza w postaci sklepów, szkoły, kościoła, a w pobliżu kopalni zabudowy dla jej administracji, nie miała — jak w GOP — charakteru miastotwórczego. Dlatego w większości robotniczo-chłopskie wsie rybnickie do dziś zachowały charakter społeczności lokalnych. W ówczesnych osiedlach patronalnych dzisiejszego ROW mieszkało tylko 14% górników¹².

Inne były rozbudowujące się robotnicze osiedla w wielu miejscowościach dzisiejszego GOP. Wznoszone w warunkach intensywnie narastającej koncentracji produkcji środków produkcji i kapitału, związanych nie tylko z wiodącym przemysłem górniczo-hutniczym, ale i jego

⁴² „»Gwarek«. Organ Pracowników Rybnickiego Gwarectwa Węglowego”. Nr 1—4. Kraków 1938 oraz nr 5—11. Kraków 1939; zob. też I. Bukowska-Flo-reńska : Kultura górnicza... [w druku]; J. Ligęza, M. Żywirska; Zarys kultury górniczej..., s. 60—83 i 85—162.