img049 (7)

46|ROZDZIAŁ I

najszerszą i funkcjonalną definicję kancelarii, jako wszystkich ludzi związanych z dworem magnackim, biorących udział w procesie aktotwórczym na jego rzecz. Przykładów wielości i różnorodności kancelarii w rozumieniu formalno-organizacyjnym w obrębie szeroko rozumianego dworu magnackiego nie trzeba szukać zbyt daleko, wystarczy tylko poznać mechanizmy jego funkcjonowania w obszarze życia gospodarczego, publicznego i osobistego, aby się o tym przekonać.

Kancelarię magnacką można zatem rozumieć w dwojaki sposób. Albo jako instytucję tworzoną przez grono najbliższych podwładnych magnata, wykonujących czynności kancelaryjne na jego dworze lub w jego obecności, albo też w znaczeniu szerszym - jako środowisko urzędniczo-kłientalne magnata, efektem pracy którego na jego rzecz było również wytwarzanie dokumentacji ją obrazującej".

2. Środowisko aktotwórcze kgnceCarii magnackiej

W przypadku administracji dużym majątkiem magnackim, często o charakterze latyfundium, niezbędna była grupa osób, które nadzorowały jego właściwe funkcjonowanie, będąc jednocześnie często w różnej formie jego beneficjentami. Można przyjąć, że liczba personelu administracyjnego w majątku magnackim wzrastała wraz z jego rozwojem terytorialnym, ale również i ekonomicznym, na przykład zagospodarowywaniem odłogów, zakładaniem nowych folwarków, młynów, browarów czy karczem. Jeżeli nie wszyscy ci dworzanie, oficjaliści, -I administratorzy czy arendarze związani z dworem magnackim powinni być zaliczeni do personelu kancelarii, to na pewno zdecydowana większość z nich brała udział, i to czynny, w procesie aktotwórczym, wytwarzając różnego rodzaju dokumentację, która ostatecznie, w dużym fragmencie trafiała do zasobu magnackiego archiwum.

W. Chorążyczewski, Przemiany organizacyjne polskiej kancelarii królewskieu progu czasów nowożytnych, Toruń 2007, s. 32. Odnośnie kancelarii miejskiej warto wspomnieć chociażby rozważania M. Friedberga na temat kancelarii miasta Krakowa w okresie staropolskim, M. Friedberg, Kancelaria miasta Krakowa do połowy XVIII w., Archeion, t. 24, 1955, s. 277-304.

¹¹ Takie rozumienie kancelarii magnackiej zob. m. in. U. Augustyniak, Kancelaria Radziwiłłów birżańskich w XVII w. - organizacja i funkcjonowanie, Miscellanea Historico-Archhdstica, t. 11, 2000, s. 11-23.

Kancelaria magnacka w XVIII w. i proces afyotwórczy 147

Trudno oczywiście w sposób jednoznaczny określić, jaki był udział j poszczególnych osób związanych z administrowaniem magnackim majątkiem #:    w procesie aktotwórczym. Chociaż na podstawie instrukcji ekonomicznych,

sj korespondencji oraz samych archiwaliów, można wyrobić sobie na ten temat

W pierwszej kolejności warto zastanowić się, jak liczny był krąg

U magnackich oficjalistów, po których działalności pozostał w ich archiwach || trwały ślad w postaci dokumentacji. Ogólnie można wyróżnić dwie ich grupy. E Pierwszą tworzyły osoby bezpośrednio związane z magnackim dworem, których H obowiązki zamykały się w obszarze właściwego funkcjonowania głównej El rezydencji magnata, będącej jednocześnie centrum administracyjno-ekonomicz-ppi ■ nym jego majętności ziemskich - dworzanie. Drugą grupę stanowili urzędnicy B&fj o uprawnieniach administracyjno-ekonomicznych, wśród których można wyróż-II nić personel wyższego rzędu, o kompetencjach nadzorczych i niższego rzędu, Hp' zajmujący się bezpośrednio sprawami gospodarczymi.

2.1. Urzędnicy nadworni

|g Dworzanie stanowili grupę najbliższych i najbardziej zaufanych współpra-

cowników magnata. Ich liczba, funkcje jakie spełniali, w końcu tytulatura były I różne dla poszczególnych dworów. To zróżnicowanie zależało do trzech

Bf podstawowych warunków: możliwości ekonomicznych magnata, rzeczywistej Bp| potrzeby zatrudnienia oficjalistów, względów prestiżowych.

Jędrzej Kitowicz dzielił dworzan magnackich na dwie grupy, | „respektowych” i „płatnych”, tych drugich natomiast na „oficjalistów” ■f i „dworzan prostych”¹². Bez wątpienia z tej grupy dworzan, najistotniejszy udział ;_r w procesie aktotwórczym odgrywali oficjaliści, do których zaliczał on: marszałka

f.:

I - odpowiadającego za zarządzanie całym dworem, sekretarza - zajmującego się ekspedycją listów, koniuszego - odpowiedzialnego za stajnię, podskarbiego -fc zarządzającego skarbem, podczaszego (występującego tylko na dworach £ najzamożniejszych magnatów) wraz z piwnicznym - odpowiedzialnych za trunki fe i ich magazynowanie, szatnego, zwanego niekiedy kamerdynerem - odpowie-dzialnego za szaty i osobiste przedmioty magnata. Do grupy oficjalistów I- Kitowicz zaliczył również plenipotentów reprezentujących interesy magnata

llpfc

Ę^:-    ¹² J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 2003, s. 214-215.