Gałdowa11

oznaczało także owoc tego myślenia. W tym znaczeniu - owoc myślenia -wyraz teoria żyje po dzień dzisiejszy.

Teoria stanowiła dla Greków dobro najcenniejsze. Według pewnych koncepcji filozoficznych, szczęśliwy byt bogów nieśmiertelnych polega na tym, i na tym tylko, te mogą się oni oddawać wyłącznie teorii, czyli kontemplować, patrzeć na blask Prawdy ostatecznej.

Rozumienie terminu „teoria" przeszło w starożytności ewolucję, i tak, początkowo termin ten oznaczał akt wszelkiego obserwowania jakichś zjawisk, następnie oficjalne poselstwo państwowe udąjące się na święte igrzyska, aby się im przyjrzeć i oddać cześć bogom, i wreszcie wspomniany wyżej kontemplacyjny ogląd intelektualny...

Według starożytnych, im bardziej życie nasze jest uwolnione od więzów ciasnego praktycyzmu, im bardziej skłania się ku myśleniu teoretycznemu, tym bardziej staje się boskie.

Współcześnie, termin „teoria" zatracił niemal wszystko ze swego pierwotnego znaczenia; pozostało właściwie jedynie rozumienie tego terminu jako owocu dociekań intelektualnych. Potrzeba jednak w tym miejscu poczynić istotne zastrzeżenie: poza filozofią (a i to nie zawsze) chodzi z reguły o takie dociekania, które oparte są na danych empirycznie weryfikowalnych, tzn. takich danych, które nie mąją charakteru subiektywnego, jednostkowego, lecz które przez swą powtarzalność i intersubiektywną dostępność stanowią podstawę do formułowania ogólnych prawidłowości, uważanych współcześnie za istotę teorii. Jest więc teoria owocem, a zarazem narzędziem poznania, stanowi wyraz zbliżenia się do prawdy, do której właśnie można się jedynie przybliżyć, a której nigdy poznać nie można.

Przypatrzmy się trzem definicjom teorii. Pierwsza z nich bardzo ogólnie wskazuje na momenty, które stanowią teorię, jest to dość typowa defi-niqja słownikowa. Druga ukazuje - również ogólnie - funkcje teorii. Trzecia wydąje się nąjbardziej precyzyjna, powstała na użytek metateoretycz-nych refleksji w psychologii i ona to właśnie stanowić będzie dla nas podstawę do dalszych analiz.

Według Słownika Kopalińskiego teoria to:

.zbiór praw, definicji i hipotez rzeczowo i logicznie powiązanych w całość; wiedza tłumacząca jakąś dziedzinę zjawisk" (Kopaliński, 1983).

Definicja ta zawiera wyżej wspomniane momenty: „zbiór praw" zakłada, iż chodzi o fakty, które charakteryzują się powtarzalnością; podkreślana jest także funkcja teorii (jedna z funkcji) - funkcja eksplanacyjna. W definicji jest mowa także o „definicjach", co zakłada posługiwanie się określonym językiem.

E. Laszlo pisze, iż

„.. zadaniem każdej teorii jest uogólnianie pewnych cech wspólnych, stanowiących fundament jednostkowego zróżnicowania. Owe wyabstrahowane cechy są nieprzemijającymi właściwościami badanego zjawiska - jego niezmiennymi aspektami, inwariantami’ (Laszlo, 1978).

W związku z podaną przez siebie definicją Laszlo stawia bardzo ważne także i dla nas pytanie: „które z wyabstrahowanych, nieprzemijających aspektów zjawiska uznać należy za jego istotne i podstawowe inwarianty* (op. cit., 8. 41).

Istotność tego pytania, zwłaszcza dla psychologii i jej teorii, podkreśla dobitnie Hall, który pisze, iż

„...osoby parąjące się tzw. naukami ścisłymi, np. chemią i fizyką, traktującymi o świecie fizycznym, są w stanie ogarnąć i zintegrować proporcjonalnie większą liczbę znaczących zdarzeń aniżeli badacze zajmujący się systemami żyjącymi. Fizyka styka się z mniejszą liczbą wartości zmiennych, przeto abstrakcje, które kryje (tzn. teorie), bliższe są prawdziwym wydarzeniom (...) prawa rządzące światem fizycznym, choć stosunkowo proste w porównaniu z tymi, które zawiadują ludzkim zachowaniem, mogą wydać się laikowi skomplikowane, fizyk mający z nimi ciągle do czynienia nie dostrzega ich złożoności* (Hall, 1984, s. 128).

Truizmem będzie stwierdzenie, że ilość zdarzeń znaczących, z jakimi ma do czynienia psycholog, jest przeogromna, a pytanie, które zdarzenia uznać za znaczące, nie zawsze uzyskuje identyczną odpowiedź.

Ścisłe teorie naukowe można przedstawić w postaci systemu dedukcyj- , nego: w teoriach takich wyróżnia się pewne twierdzenia jako naczelne, wszystkie inne twierdzenia dadzą się z nich wyprowadzić drogą dedukcji. Także terminy stosowane w ramach takiej teorii mąją dwojaki charakter: pewne terminy wyróżnia się jako pierwotne, pozostałe określa się za ich pomocą lub za pomocą terminów wcześniej zdefiniowanych. Wśród teorii psychologicznych jedynie teorię C. Hulla można uznać za spełniąjącą warunki systemu dedukcyjnego, na ogół uważa się, że w naukach humanistycznych brak jest teorii, które dałyby się w ten sposób przedstawić (Pawłowski, 1978). Należałoby więc zapytać, juki charakter mają teorie w naukach, a zwłaszcza w psychologii. E. Paszkiewicz, we wstępie do interesującej pracy o strukturze teorii psychologicznych pisze, że: „teorie psychologiczne mąją właściwości syndromu: tworzą spójne całości, obudowane wokół określonych, dla każdej teorii zapewne innych, podstawowych wymiarów czy kategorii (Paszkiewicz, 1983, s. 9). Trafność przekonania

0    „syndromatycznym* charakterze teorii osobowości - a nimi właśnie autorka się ząjmuje, potwierdza się przy analizie określonych teorii, także tych nie uwzględnianych przez autorkę pracy.

Specyfikę psychologicznych teorii ukazuje praca Madsena, który dokonał analizy struktury wybranych teorii motywacji, stosując przyjęte przez siebie kryteria formalne i treściowe (Madsen, 1980). Opierąjąc się na podanej przez niego definicji teorii, spróbujemy poszukać odpowiedzi na pytanie, czy znaczące w psychologii teorie osobowości są w istocie teoriami

1    czy nie słuszniej byłoby w odniesieniu przynąj mniej do niektórych (a tych jest jak się zdąje dość sporo) mówić o koncepcjach, czyli o pewnych sposobach ujmowania osobowości, bez konieczności przestrzegania rygorów stawianych teorii. Według Kopalińskiego: Koncepcja (łac. conctptio) to pomysł, projekt, plan utworu; od konceptu: ąjęcie, pojęcie, zbiór. Według