IMG011

genialnej boskiej ironii jako owej koncentracji Ja w sobie. Ja, które zerwało wszelkie więzy i które nie potrafi iyć bez rozkoszy samouwielbienia. Taką ironię wynalazł pan Fryderyk von Schlegel, a wielu innych powtarzało za nim te bzdury i wciąż na nowo je jeszcze powtarza **.

Łatwo pojąć ton wypowiedzi Hegla, jeśli się pamięta, że ironia w ujęciu Schlegla czy Schellinga była sprzeczna z jego ideałem sztuki i literatury, opartym na harmonijnym spokoju ⁴¹. Dlatego też Hegel omawiając (nieco mniej krytycznie) koncepcje Solgera, zastosował do ironii znaną formułę: „nieskończona absolutna negatywność” (unen-dliche absolute Negativitat) **. Do tej właśnie formuły nawiązał z kolei i rozwinął ją w swej teorii ironii S. Kierkegaard ⁴⁸.

Mimo krytyki ze strony wielkich filozofów, Hegla i Kierkegaarda, problem ironii był jednak nadal w tamtej epoce i jest do dziś podejmowany i rozważany, a w ostatnich latach ukazało się sporo poważnych na ten temat studiów⁴⁴. Nie brak oczywiście i w nowszych czasach sądów skrajnych, zarzucających ironistom romantycznym wprowadzenie do literatury zbyt daleko posuniętej samowoli, wiodącej w konsekwencji — ich zdaniem — do zachwiania stylu lub nawet wręcz do jego „śmierci”; ironia miałaby być w tym przypadku głównym instrumentem destrukcyjnym w literaturze romantycznej. „Romantyzm jest śmiercią stylu” — powiada Władimir Weidle, a np. Hans Seldmayr twierdzi, że estetyka, czy może raczej „estetyzm” (Asthetizismus) zapoczątkowany i ugruntowany przez romantyzm ma dalekosiężne skutki i doprowadził w naszym stuleciu do „estetycznej nicości” (das asthetische Nichts) ⁴⁸.

Zwróćmy ponadto uwagę, że Adam Heinrich Muller, który ironię dzielił na tragiczną i komiczną, jeszcze na początku XIX stulecia

⁴⁰    Tamże, s. 112-113.

⁴¹    Zob. H. Prang, op. eit. s. 79.

^u G.W.F. Hegel, op. cit., t. I, s. 116.

^M S. Kierkegaard, Ober den Begrlff der Ironie mit standiger RUcksicht auj Sokrates. Obersetzt von W. KUtemeyer, Munchen 1961, s. 269. — Zob. też H. Prang, op. cit., s. 82.

⁴⁴ Do prac wyżej wymienionych (zob. przyp. 24 i in.) dorzućmy jeszcze: B. Alle-mann, Ironie und Dichtung, Pfullingen 1969; E. Behler, Klassische Ironie — Roman-tische Ironie — Tragische Ironie. Zum Ursprung dieser Begriffe, Darmstadt 1972

“ W. Weidlć, Die Sterblichkelt der Musen, Stuttgart 1938. s 155; H. Seldmayr, Die Rewlutlon der modernen Kunst, Hamburg 1935. s. 56.

wysunął koncepcję do dziś przez niektórych badaczy rozwijaną i modyfikowaną — traktującą ironię romantyczną jako intelektualną grę^4e. Na przykład Rene Bourgeois, który już w podtytule wymienionej wyżej książki Vironie romantiąue zaznaczył kierunek swych rozważań („spectacle et jeu”) nad literaturą francuską, tak pisze:

L’ironie romantiąue ou le sens du jeu: telle est la formule & laąuelle nous nous arreterons aprćs avoir etudić quelques oeuvres paradowałeś du romantisme franęais. [...] L*ironiste joue: c’est sa fonction et sa raison. On aimerait employer le verbe alle-mand „mit spielen”: c*est fetre dans le jeu, avec les autres; mais c’est aussi garder la con-science de oette participation, et la possibilitć constante d’exercer la pleine souverainetć de son choiw ⁴⁷.

Zygmunt Krasiński — odwołajmy się raz jeszcze do jego artykułu o Słowackim — uwydatniając tę właśnie cechę stylu ironicznego w Balladynie użył arcytrafnego słowa „igraszkowanie”, które znakomicie uwydatnia całkowitą swobodę i jakby niefrasobliwość owej „gry” ironicznej. Podkreślił przy tym, że owo „igraszkowanie” jest w tej tragedii czymś zupełnie naturalnym głównie dzięki umieszczeniu akcji w zamierzchłych czasach Popielowych, co zarazem ułatwiło lub wręcz umożliwiło wprowadzenie „tysięcy anachronizmów” (o których wspomina Słowacki w liście dedykacyjnym), takich zwłaszcza, jak przeniesienie niektórych tradycji chrześcijańskich do epoki pogańskiej oraz liczne aluzje polityczne do stosunków i wydarzeń współczesnych ⁴⁸. Ale ironiczny ton sprzyjał też zespoleniu rozmaitych innych jeszcze elementów: baśniowych, balladowych, szekspirowskich ", których różnorodność dostrzegają niemal wszyscy piszący o Balladynie. W syntetycznym skrócie ujął ten problem Wacław Kubacki, pisząc:

^ł* Zob. H. Prang, op. cit., s. 21.

⁴⁷ R. Bourgeois, op. cit., s. 245. — „Ironia romantyczna albo kierunek gry: taka jest formuła, przy której się zatrzymamy, przestudiowawszy kilka paradoksalnych dzieł francuskiego romantyzmu. [...] Ironista gra: to jest jego funkcja i jego prawo. Wolałoby się użyć tu niemieckiego czasownika „mitspielen”: to znaczy uczestniczyć w grze z innymi; ale oznacza również zachowanie świadomości tego uczestnictwa oraz stałą możliwość posiadania pełnej niezależności swego wyboru”.

⁴⁴ Zob. komentarz M. Bizana i P. Hertza w: J. Słowacki, Balladyna, jw., s 379 404, 420-427, 435-436, 438, 491, 506.

*• W. Weintraub w rozprawie wyżej cytowanej wysunął tezę, że przedmioien ironii w Balladynie jest głównie teatr Szekspira. Oto wniosek końcowy •» ^

179