IMGG68 (2)

wytwarza ten um typ umysłowy; chłop wszystkich krajów, w których żniwa są do siebie podobne, jest do siebie podobny. Także twory tej psyche, pochylonej nad zielenią ziemi, wykazują zadziwiające podobieństwa; taniec tatrzański, który uchodzi u nas za jeden z najbardziej charakterystycznych zabytków rodzimo id, przypomina aż do najdrobniejszych szczegółów niektóre tańce hiszpańskie; rzewne melodie Gallegów różnią się nieznacznie od pewnych piosnek ukraińskich czy rosyjskich. Cóż więc pozostaje? Różnice uwarunkowane geograficznie. Ale z klimatu i substancji krajowych wyłaniają się jedynie różnice teatralne. Mogły one być użyteczne dla sztuki, jak długo narodowa odrębność artystyczna polegała na narodowym temacie, jednakie stają się bezużyteczne dzisiaj, kiedy powinno nam zależeć na szukaniu odrębnych sposobów tworzenia. Prymitywizm? Może kto z Państwa uważa, że można nim ugodzić w moje słowa? Lecz nic; wprawdzie wielu nowatorów propagowało lub propaguje prymitywizm jako kierunek artystyczny, uważam, że prymitywizm jest nierozu mieniem prymitywu. Prymityw jest płodem swego czasu. Dla nas on może być często obroną naszych dążeń przeciwko zarzutom sztuczności lub nicnaturalności; może być świadectwem zdrowia, dowodzącym że naiwny instynkt wiedzie artystę pierwotnego często na tc same drogi, na które artysta nowoczesny wkracza pod naporem nowych zamyśleń; może być relatywistycznym pytajnikiem, zawieszonym nad liniami naszego piękna. Daleko jednak do wniosku, tc dzido pierwotnego artysty powinno być naśladowane przez artystę nowoczesnego. Prymityw może nieraz być dowodem, ale nigdy nie może być wzorem. Podobnie jak rasowość ludowa, tak i rasowość w ogólniejszym znaczeniu jest dla swoistości sztuki bezużyteczna. Jakąkolwiek treść będziemy wkładali w wyraz rasa, zawsze będziemy wlewali weń wodę. Jeżeli rasa oznacza zespół wspólnych cech fizycznych, to pojęcie to jest dla sztuki tak samo bezużyteczne, jak kształt pięty dla barwy głosu. Jeżeli rasa oznacza zespół wspólnych cech psychicznych mających odpowiadać zespołowi wspólnych cech fizycznych, to wtedy jest fałszem, wyssanym ze szpilki. Jeżeli rasa oznacza zespół cech psychicznych, pochodzących z całego oplotu warunków, wśród których żyje pewna gromada, to wtedy jest wodą, której biegiem kieruje nie natura H_aO lecz natura łożyska. Od tego łożyska

takty jednoić sztuki każdego kraju- od „u.

°‘^d‘j^r ,w<irc“*^{ci A} ,0*y*° «>    u^_or^““^*o kienmfa, _jtii ^

P°™“ «« *^r,y,“-    * '^{dd 1} m-terii, wfcy'^