IMG�26

164

\Postać literacką

można wymienić jeszcze Character and the Nouel (1965) W J Harveya, rozpatrującego głównie powieść realistyczną O no. staci literackiej wypowiadąją się teoretycy najczęściej wtedy tylko, gdy zmusza ich do tego obowiązek podręcznikowej syntezy; nąjobszemiej uczyniła to Stefania Skwarczyńska we Wstępie do nauki o literaturze (t. 1, 1954).

Jut rosyjska szkoła formalna wyraźnie podporządkowała postać fabule i pojmowała ją instrumentalnie.

Bohater — pisał Borys Tomaszewski — pojawia się w rezultacie fabularnego [ąjużetnogo] uformowania materiału i stanowi z jednej strony środek nanizywania motywów, z drugiej —jakby wcieloną i uosobioną motywację związków motywów¹⁴.

Takte współczesna orientacja strukturalno-Bemiotyczna skupiła swe zainteresowania przede wszystkim na schematach fabularnych wyabstrahowanych z tkanki narracyjnej, zajmowała się więc postaciami literackimi nąjczęściej tylko pośrednio, starąjąc się ustalić repertuar funkcji, które w owych układach one pełnią. Dopiero w minionym dziesięcioleciu pojawiło się kilka artykułów, w których „dowartościowano" strukturalną pozycję postaci literackich. „W mikrostrukturze dzieła fikcjonalnego dominującym składnikiem jest postać" — twierdzi Fernando Ferrara; jest ona — pisał Michel Mathieu — „rzeczywistym operatorem składni narracyjnej: artykułując role (fabularne), łącząc sekwencje, nadąje ona formę opowiadaniu". Najwszechstronniejszą propozycję semioty-cznej analizy postaci przedstawił PhiUppe Hamon¹⁵.

Badacze kręgu strukturalno-semiotycznego podejmując tę problematykę traktują postać literacką albo po prostu jako nie uporządkowaną kolekcję Bemów (R. Barthes, T. Todorov), albo jako wiązkę cech dystynktywnych, tj. pozostających w stosunku opozycji do cech innych postaci (J. Łotman); niekiedy uwzględniano również relacje gradacji, podobieństwa i identyczno-

^w B. Tomaszowski, Tuońja lltisratury. Poetika, Moskwa-Leningrad 1927. B; 164.

^,f* F. Ferrara, Thtary and Model for the Structural Analyttis ofFietion, „New Literały HiaUny* 1974, nr 2, a. 248; M. Mathieu, Les Aeteurt du rócit .Poótięue' 89 (1974), a. 367; P Hamon, Pour un status siminlouiuue du ner-nonnage, .Litteratur* 6 (1972). Rozszerzony przedruk w: R. Barthea (i inni) Połtiąuedu rieit, Parła 1977. Zob. U* zbliżoną koncepcję 8. Aleaandreacu- La' gUfue du ptrnonnage. R4fltxlont tur l uttlUert fuulhncricn, Tours 1974

Postać literacka

I6S

ńci a jako kontekst proponowano także postacie tego samego typu występujące w innych dziełach literackich; postulowano ponadto, by zestaw cech każdej postaci był konfrontowany z repertuarem przypisanych jej funkcji fabularnych (P. Hamon, S. Alexandrescu).

Procedury te jednak pozwalają więcej powiedzieć o całej konfiguracji postaci w utworze literackim niż o postaci poszczególnej, co łatwo dostrzec, przywodząc na pamięć choćby Robinsona, powieść, w której bohatera nie ma z kim konfrontować...¹⁵® Jeden tylko Roland Barthes był przy tym świadom trudności i wahań, jakie powstąją przy transformowaniu wymienionej w tekście oznaki w cechę postaci.

Czytać to walczyć, by nazywać, to dokonywać na zdaniach tekstu transformacji semantycznej. Transformacja ta jest niezdecydowana: polega na wahaniu się między wieloma nazwami. Jeśli czytamy, Ze Sarrasine „miał tę silną wolę, która nie wie, co to przeszkody" — co trzeba tu wyczytać: wolę? energię? upór? zacietrzewienie? Konotator odsyła tu nie tyle do nazwy, co do syno-nimicznego kompleksu, którego wspólny rdzeń odgadujemy, wszelako wypowiedź unosi nas ku wciąż innym możliwościom, ku innym zbliżonym signifies¹⁶.

Spośród teoretyków polskich wypowiadał się o postaci literackiej marginesowo Janusz Sławiński (Semantyka wypowiedzi narracyjnej, 1967). Na konferencji teoretycznej w Baranowie (1979) poświęcili jej swe wystąpienia Aleksander W. Labuda i Marian Płachecki (opublikowane w tomie zbiorowym Studia o narracji 1982).

Szkic niniejszy jest próbą zakreślenia pola zainteresowań personologii literackiej — stara się wyodrębnić różne aspekty, w jakich rozpatrywać można postać, i usystematyzować kategorie służące jej opisowi. Będzie tu mowa o postaciach w utworach narracyjnych (zarówno literatury fikcjonalnej, jak i tzw. literatury faktu), bo sposoby ich kształtowania są najbogatsze

)Bn Dalej po a ze dl Uri Margolin (Characterization m Narratiue, .Neophilolo-gua” 67, 1983; Structuraliat Appmaches to Characier in Narratiue, jSemioti-ka" 75, 1989), dowodząc, Ze istnieją .takie typy tekstów, wobec których czynność charakteryzowania (ich poatacil wydąje się usprawiedliwiona, ważna i interesująca w swych rezultatach’; uzasadnienie teoretyczne zapewnia tu Interpretacja postaci literackiej jako indywiduum należącego do nieaktualnego świata możliwego. Por. też H. Markiewicz, TPZ, s. 463-465 i 481—485.

* to R. Barthes, S/Z. Et tai, Paria 1970, s. 99.