ironia r9

IRONIA ROMANTYCZNA 385

|.ik u oba diiujlnych i tradycyjnych konwencji ora/ popularnych wzorom wybieranych gatunków. jak wreszcie wobec uwikłanych w realia biograficzne konfliktów z krytyką, decydujących o recepcji twórczości poety. Wątek polemiki literackiej, rzadko dający się całkowicie oddzielić od sporów ideologicznych, jest szeroko rozbudowany w obu poematach. W Beniowskim szczególnie wyraźnie widać jednak, że wątek polemiczny stanowi tylko niższe piętro bynajmniej nic bezinteresownej refleksji poetyckiej. Nad nim nadbudowana zostaje „poezja poezji” zaprzątnięta piękną kontemplacją własnego odbicia, kusząca utopią wyzwalających możliwości sztuki, utopią życia narodu w ojczyźnie języka, otwarcia mu przez poezję drogi „gdzie Bóg - w bezmiar -wszędzie". I tylko ta „poezja poezji” nie podległa ironicznej anihilacji. Beniowski był wirtuozerską prezentacją ironii romantycznej, jak i wielu innych odmian ironii, przełom mistyczny prowadził jednak do ciągłej, choć nierównomiernej erozji postawy ironisty we wszystkich wariantach późniejszych pieśni poematu.

Poza twórczością Słowackiego niewiele już pojawiło się w polskiej literaturze romantycznej prób ironicznego pisarstwa. Dwie najznamienniejsze to nieukończony romans Krasińskiego pt. Herburi i poemat dygresyjny R. Berwińskiego Don Juan poznański. Obydwie - z zupełnie przeciwstawnych powodów - odbiegały od poetyki ironii romantycznej sensu siricto.

W Herburcie obok manifestacyjnego dystansu wobec bohaterów przejawia się również sceptycyzm wobec sztuki nie wcielonej w życie. O ile pozwalają sądzić zachowane partie utworu, przemienność kreacji i anihilacji nie miała objąć przy tym wszystkich elementów dzieła. Zwłaszcza bohater, ostatni rycerz w skarlałym społeczeństwie polistopadowym, jest postacią heroizowaną, ironia retoryczna zaś satyrycznie wyostrza negatywne cechy jego płaskiego otoczenia. Dystans okazuje się więc chyba pozorny, ironia zdaje się zmierzać do kontrastowego wyeksponowania moralnego pozytywu, który ironiczny bieg spraw ludzkich wystawia jedynie na próbę.

Intencje satyryczne dominują natomiast całkowicie w Don Juanie poznańskim. Nie ma tu więc mowy o estetycznej bezinteresowności, a polemicznej werwie destrukcji nie przeciwstawia się poetycki „entuzjazm". Techniki bliskie ironii romantycznej ujawniają tylko miałkość „rycerzy podwiązek" i ich erotycznych przewag. Zamykająca utwór Parabaza, wprowadzająca postać „prawdziwego” poety, reprezentującego ideał poezji obywatelskiej, stanowi „wyjście” z kręgu literatury w świat ideowych i moralnych problemów rzeczywistości historycznej.

Lit.: G. Reicher Thonowa. Ironia Juliusza Słowackiego, 1933; V. Jankelevitch, i'Ironie. 1936; B. Allcman, Ironie and Duhnmg, 1956; H. Uusbcrg, Handhuch der hierorischen Rhetoric. Eine Grundlegung der Uteraturwissenschafl, t 1-2. 1960;

I. Stroh&ch ncidcr-K ohr s. Die romaniische Ironie in The one und Gesiahung, 1960; S. Traugutt, „Beniowski"\ Kryzys indywidualizmu romantycznego, 1964; B. Hcimrich, Fik non und Fiktionsironie in Theorie und Dichtung deuischer Romantik, 1968; E. Bchler, Klassischt Ironie - Romaniische Ironie - Tragische Ironie. 7.um Ursprung dieser Degrif/e, 1972; Ironie ais liierarisches Phónomen. red. H *E. Hau. G.-A. Mohrludcr, 1973; A. K. Mcllor, Englis Romantic Irany, 1980

Maria Żmigrodzka

Zob. też Dygresyjny poemat, Miłość, Romantyzm