Kukułka6

III Czynniki rozwoju I zmienności stosunków międzynarodowy eh

ków w rozwoju i ewolucji stosunków międzynarodowych. Nawiązywali w ten sposób do myśli dawnych prekursorów myśli teoretycznej o stosunkach międzynarodowych.

Już w połowie XVIII wieku Montesquieu przeceniał w „Duchu praw” wpływ klimatu na postawy społeczeństw zorganizowanych. Uważał on, że „tchórzostwo ludów klimatu gorącego” czyniło je prawie zawsze niewolnikami, zaś „odwaga ludów klimatu chłodnego” utrzymywała je wolnymi., W pół wieku później wyznawcą jego tez stal się Napoleon, który' twierdził, że „polityka państw tkwi w ich geografii”. Niebawem jednak miał się. przekonać w Egipcie i na San Domingo o fałszywośei tej konkluzji.

Szczególne zapotrzebowanie na teorie determinizmu geograficznego stworzył kapitalizm w okresie imperializmu i podbojów kolonialnych. Tak np. w Stanach Zjednoczonych pod koniec XIX wieku uzasadniano naukowo pogląd, że o możliwościach państwa decyduje potęga morska, zaś o rozkwicie narodu rozstrzygają zasoby zewnętrzne, które najłatwiej jest zdobywać poprzez morze (admirał A.T. Ma-han). Jeszcze na początku XX wieku klimatowi przypisywano decydujący wpływ na rozwój cywilizacji, na usposobienie ludzi, ich choroby, produkcję żywności i ekspansję narodów' (profesor E. Huntington). Nawet po II wojnie światowej próbowano cyklami klimatycznymi tłumaczyć tzw. złote wnęki historii (profesor Ril. Wheeler).

W Anglii na początku XX. wieku głoszono również, że na politykę państw największy wpływ ma usytuowanie lądów i mórz, ich zasoby oraz stwarzane przez nie możliwości komunikacyjne (profesor MacKinder). Poglądy te odpowiadały sytuacji oraz interesom imperium brytyjskiego i dlatego przetrwały bardzo długo.

W Niemczech pod koniec XIX wieku zrodziła się koncepcja geopolityki, według której polityka państw- zależy nie tylko od klimatu, lecz także od położenia, sąsiedztwa, wielkości zajmowanej przestrzeni i charakteru rejonu świata ( newralgicznego lub niewrażliwego). Nacjonaliści cesarscy (a później hitlerowscy) przejęli z tej koncepcji „świadomość przestrzeni” oraz traktowanie przestrzeni, jako „siły politycznej” (profesor F. Ratzeł). W okresie międzywojennym tezy koncepcji geopolitycznej w Niemczech zostały rozwinięte o ka~ tegorię „przestrzeni życiowej’' i uzasadnienia polityki agresji wobec sąsiadów (proiesor K. Haushofer), Doświadczenia i konsekwencje II wojny światowej spowodowały wyparcie tego rodzaju poglądów. Odprężenie międzynarodowe drugiej połowy lat 50. XX w. sprzyja* lo już zrównoważonym poglądom na geopolitykę.

Z uwarunkowaniami geograficznymi rozwoju j zmienności stosunków międzynarodowych wiążą się uwarunkowania demograficzne, Obejmują one zwłaszcza zaludnienie państw, ich przyrost naturalny i ruchliwość ludności. „Kapitał ludzki" jest bowiem nierówno rozmieszczony na kuli ziemskiej, Do olbrzymów demograficznych należą tylko dwa państwa, których przyrost demograficzny w ostatnim półwieczu był bardzo szybki; na progu XXI wieku Chiny przekroczyły 1250 min ludności, zaś Indie 1 mld. Tylko sześć państw przekroczyło 100 min ludności (Stany Zjednoczone, Brazylia, Pakistan, Rosja, Japonia, Indonezja i Nigeria). Kilkanaście państw ma ludności od 100 do 10 min. Pozostała grapa państw, to są państwa liczące poniżej 20 min mieszkańców, a niektóre nawet poniżej 200 tysięcy (j^ak Wyspy Św. Tomasza i Książęca, Paku, Kiribati, Tiwału, Tonga, Vanuatu, Nauru).

Różne regiony świata są również zróżnicowane pod względem gęstości zaludnienia. Największa gęstość występuje w Europie Zachodniej i w Azji. zaś największe obszar)' mezahdmone znajdują się w Ameryce i Afryce. W półwieczu 1950-2000 największy przyrost ludności zaznaczył się w Azji (od 1,399 mld do 3,672 mld), najmniejszy zaś w Europie (od 548,2 min do 727,3 min). Spośród ponad ó-miliardowej ludności świata w roku 2000 ponad 60% żyło jej w Azji, około 11% w Europie, około 12% w Afryce, około 9% w Ameryce i na Karaibach oraz około 0,5% na Oceanii Przyrost ludności i niedożywienie są większe w biedniejszych rejonach świata. Presja demograficzna jest ściśle związana z problemami ekonomicz-no-rozwojowymi różnych krajów i regionów świata,

W ostatnich dziesięcioleciach XX wieku silnie zaznaczyło się zjawisko starzenia się ludności świata. Sporządzony w 1956 r. pierwszy raport odnosił to zjawisko głównie do krajów rozwiniętych. Późniejsze debaty i raport uznały to zjawisko za powszechne i irwa-

55