Ocena wiarygodnosci zeznan swiadkow w procesie karnym 21

Proces formowania się zeznań świadków

mu wiarygodności zeznań według czterech najogólniejszych wariantów mogących występować w zeznaniach świadków:

1) świadek nie kłamie i nie myli się,

. 2) świadek nie kłamie, lecz myli się,

3) świadek kłamie, lecz nie myli się,

: 4) świadek kłamie i myli się.

Zaproponowany przez P. Laplace sposób weryfikacji tych hipotez opierał się na teorii prawdopodobieństwa matematycznego i nie miał znaczenia w praktyce procesowej.¹²' Niemniej jednak schemat ten aktualny jest do dziś.

Zeznania uzyskiwane w procesie karnym podlegają odpowiedniej ocenie przede wszystkim przez pryzmat dwóch kryteriów — prawdziwości i szczerości. Zgodnie z nimi wyróżniamy zeznania: szczere i nieszczere, prawdziwe i nieprawdziwe. Zeznania szczere mogą być obiektywnie prawdziwe i nieprawdziwe. Obiektywnie nieprawdziwe są wtedy, gdy świadek chce mówić prawdę i jest przekonany, że prawdę taką przekazuje w zeznaniach, chociaż ich treść jest niezgodna z rzeczywistością. Przyczyną rozbieżności mogą być np. błędy w spostrzeganiu, zapominanie czy wpływ czynników zewnętrznych. Informacje szczere i prawdziwe, czyli subiektywnie i obiektywnie odpowiadające prawdzie, są najbardziej pożądane w postępowaniu, odzwierciedlają bowiem rzeczywistość, prawdę materialną. Zeznający może także opowiadać nieszczerze — prawdziwie i nieprawdziwie. Istotny jest jednak subiektywny stosunek świadka do tego co mówi. Zeznając nieszczerze osoba ma zamiar przekazać informacje niezgodne z rzeczywistością. Jeżeli złożone nieszczerze zeznania są nieprawdziwe, nieodpowiadają one rzeczywistości, otrzymujemy nieprawidłowe dane, świadek kłamie. Możliwe jest także złożenie zeznań nieszczerych, czyli subiektywnie nieprawdziwych, gdy świadek chce kłamać i jest przekonany, że kłamie, ale prawdziwych, ponieważ okazuje się, że w rzeczywistości przekazuje on dane zgodne z nią. Ta ostatnia sytuacja w praktyce występuje bardzo rzadko.²²²

M.J. Lubelski, J.M. Stanik, L. Tyszkiewicz, Wybrane..., op. dł„ s. 165. ^m K. Slawik, Kryminalistyka, przegląd zagadnień. Warszawa 2032, s. 82-S3.

Z punktu widzenia procesowego najistotniejsze znaczenie ma ustalenie, czy przekazywane zeznania są szczere i prawdziwe, przy czym pierwszoplanowe znacznie ma szczerość rozumiana jako subiektywna chęć i potrzeba mówienia prawdy. Oznacza to, że trzeba umieć wykrywać kłamstwo.”³

5.1. Kłamstwo

Od zarania dziejów ludzi fascynowały przyczyny i struktura kłamstwa. Podejmowano badania filozoficzne, socjologiczne, psychologiczne i prawne dotyczące tej problematyki, nie uzyskując jak dotąd zadowalających wyników.²²⁴ W ujęciu psychologicznym kłamstwo to świadome zniekształcenie prawdy, wprowadzenie w błąd innych osób. Zachowanie takie (kłamanie) pojawia się w wieku sześciu, siedmiu lat, a jego podstawą jest chęć uniknięcia nagany.²²⁵ Kłamca wie, jak jest naprawdę, zdaje sobie sprawę z nieprawdziwości wypowiedzi. Stan ten należy odróżnić od wypowiedzi szczerych, ale nieprawdziwych, mylnych, kiedy mówiący jest przekonany o ich prawdziwości, ale nie odpowiadają one rzeczywistości.

Ciekawe koncepcje rozumienia pojęcia kłamstwa podaje P. Ekman. Powołuje się on np. na Oxfordzki Słownik Języka Angielskiego, w którym kłamstwo we współczesnym znaczeniu jest zwykle ostrym wyrażeniem moralnego potępienia, którego staramy się uniknąć w uprzejmej rozmowie. Słowo to jest najczęściej zastępowane synonimami, takimi jak-fałsz czy nieprawda. Autor ten definiując kłamstwo zakłada, że osoba mówiąca nieprawdę wie o tym, odbiorca tych informacji nic prosił, aby go zmylić, a kłamca nie uprzedził go, że ma zamiar to zrobić. Kłamstwo jest więc intencją zmylenia drugiej osoby, czynioną rozmyślnie, bez uprzedzenia o posiadaniu takiego zamiaru i bezexplidte wyrażonej przez okłamywanego prośby o wprowadzenie go w błąd. Kłamać można na dwa sposoby — ukry-

Por. C. Goredenid. The tmtment of wiłjicssss in criminal coses trends in Southern Africa, First World Conlorence on New Trends in Crimjrui lnvestigation and £videnci*, N’e-therlands 1995, s. 56.

-* Przegląd tych badań podaje np. Z. Marten, Wstęp..., op. ci!., s. 183—190. ⁿ' N. Sillamy, S/iww* psychologii, Książnica, 1994,6.12)

135