Ocena wiarygodnosci zeznan swiadkow w procesie karnym 22

Proces formowania się zezna)f Swtadków

wając i fałszując.²²⁶ Ukrywanie polega na wstrzymywaniu się od przekazania jakiejś informacji i faktycznym niemówieniu niczego nieprawdziwego. W polskim prawie karnym forma ta jest karana (kto... zataja prawdę — art. 233 § 1 k.k. in fine). Fałszowanie wymaga czegoś więcej, jest to nie tylko ukrycie prawdziwej informacji, ale także przekazanie wiadomości fałszywych, tak jakby były prawdziwe (kto... zeznaje nieprawdę — art. 233 § 1 k.k.). Istotą kłamstwa jest jego intencjonalny charakter.

Dlaczego ludzie kłamią? Przyczyn kłamstwa dopatrywano się w różnych teoriach. W jednej z najstarszych kłamstwo ujmowano jako obrazę religii, moralności. W teoriach pedagogicznych przyczyn kłamstwa upatrywano w czynnikach wrodzonych, sięgając do haseł antropologizmu. Sądzono, że kłamstwo może być cechą dziedziczo-ną-po rodzicach. Przyczyną kłamstw mogą być także błędy wychowawcze. Surowe środki wychowania zwiększają skłonność do rygoryzmu moralnego, rodzącego pogląd o szkodliwości kłamania. Surowe kary wpływają także na wzrost gotowości kłamania. W psychiatrii kłamstwo traktowane bywa bądź jako psychopatologiczny objaw, bądź też jako skutek, pochodna zaburzeń, wyróżniając kłamstwa normalne — zazwyczaj bierne, spowodowane przyczyną zewnętrzną i kłamstwa patologiczne — aktywne, agresywne, narzucone siłą okoliczności, bezcelowe. Kłamstwo może wspólwystępo-wać z objawami depresji, w stanach maniakalnych, paranoidalnych, zaburzeniach seksualnych, a także w schizofrenii. Gotowość do kłamstwa charakteryzuje osoby uzależnione od alkoholu.²²⁷

W systematyce kłamstwa, oprócz kłamstwa normalnego i patologicznego, wyróżnia się także fantazjowanie, mitomanię i konfabulacje. Fantazjowanie to kłamanie nieświadome, występujące najczęściej u dzieci jako mechanizm obronny, pozwalając)' na uzupełnianie nieu trw^alonych treści zeznań w pamięci poprzez obrazy pochodzące z wyobraźni, przeżyć, filmów, opowieści czy książek. Polega ono na myślowo-wyobrażeniowym przedstawianiu sytuacji, zdarzeń, będących jedynie przetworzeniem, wzbogaceniem wcześniejszych doświadczeń albo przedstawieniem nowych zdarzeń i sy-

^:1< P. Ukinan,    : jego u/yłnywtmic w biznesie, polityce, niaiżafstwic, PWN. War.sz.nva

1997. s. 26-29.

7.. Marlen, Wsf|!jj..., op. cii., s. 166-188.

lnacji. Dziecko może nie odróżniać prawdy od fantazji i być wewnętrznie przeświadczone, że nie kłamie. Mitomania jest chorobliwy tendencją do opowiadania historii nieprawdziwych, najczęściej przedstawiających opowiadającego w szczególnie korzystnym świetle. Głównym motywem jest chęć imponowania, potrzeba zaspokojenia ambicji, władzy, znaczenia, miłości własnej, czasem potrzeb seksualnych. Od zwykłego kłamstwa mitomania różni się tym, że dana osoba sama nie jest w stanie odróżnić prawdy od zmyśleń i wierzy w swoją wymyśloną rolę i osobowość. Konfabulacje polegają na wypełnianiu luk pamięciowych, powstałych w związku z uszkodzeniami w centralnym układzie nerwowym (na skutek np. alkoholizmu, narkomanii, urazów mózgu), są wypowiedziami o treściach bądź to niewłaściwe zlokalizowanymi w czasie i przestrzeni, bądź zmyślonymi. Wypowiedziom tym towarzyszy przekonanie osoby mówiącej o ich prawdziwości i poprawnym umiejscowieniu zdarzeń w czasie i przestrzeni.²²⁸

Fałszowanie prawdy w zeznaniach świadków może mieć bardzo różne przyczyny. Problematyka ta opisywana była dość szczegółowo w literaturze przedmiotu, a ponieważ wykracza znacznie poza ramy przyjęte dla niniejszego opracowania, zostanie przedstawiona jedynie w niezbędnym zarysie.

Można zaryzykować twierdzenie, że przyczyn fałszywych zeznań jest tyle, ilu ludzi decyduje się na ich składanie. Każdy mówiący nieprawdę podejmuje ten krok kierując się własnymi pobudkami, motywami, inaczej usprawiedliwiając swoje zachowanie. Niemniej jednak wszystkie te przyczyny można próbować usystematyzować, sklasyfikować chociażby ze względu na częstotliwość ich występowania.

jedną z najważniejszych jest obawa, lęk świadka przed skutkami składania zeznań. Obawy te mogą wynikać z bardzo różnych przyczyn, które umownie możemy podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Czynniki wewnętrzne stymuluje lęk przed byciem świadkiem, kontaktami z wymiarem sprawiedliwości. Jak słusznie zauważa W. Gutekunst, każdy wypadek uliczny, każde publiczne zdarzenie mn znacznie więcej gapiów niż świadków w toczącym się w tej

W. Kołakowska, B. Lach,    2C2iii?ii świadków i osób składających

wyjaśniam, Szczytno 1 99$, s. 28-29.

137