Ocena wiarygodnosci zeznan swiadkow w procesie karnym 26

Proces formowania się zeznań świadków

Źródłem błędów w zeznaniach może być stan psychofizyczny osoby — zmęczenie, wyczerpanie chorobą — niesprzyjające koncentracji uwagi, prawidłowemu zapamiętywaniu i późniejszym odtworzeniom. Stan ten ma bezpośredni związek z rodzajem uwagi kierowanej na zdarzenie i stanem emocjonalnym. Zjawiska i przedmioty nieobojętne uczuciowo są łatwiej spostrzegane. Jeżeli jakiś obiekt budzi silne uczucia, a jest trudno dostępny, wtedy każdy normalny człowiek zaczyna nad tym myśleć, jak go osiągnąć. Automatycznie zaczyna się w nim proces rozumowania, człowiek szuka dróg, omija, podchodzi lub łamie przeszkody, które go odgradzają, zaczyna bystrzej spostrzegać, wierniej pamiętać i ostrożniej Wnioskować, staje się przewidujący, unika sprzeczności i złudzeń. W sytuacjach przykrych i trudnych myślenie nasze pobudza sama trudność lub przykrość, stając się sygnałem do pracy myślowej. Intelekt ludzki działa bowiem tylko wtedy, jeżeli kieruje nim uczucie. Rodzą się jednak pewne niebezpieczeństwa. Wszelkie supozycje łatwo wydają nam się prawdziwe, jeżeli ich prawdziwość leży na linii uczucia, które nas w danej chwili opanowuje (katatymia). W chwilach strachu, trwogi, łatwo wierzymy w istnienie sytuacji lub przedmiotów przerażających, wyolbrzymiając ten stan, podobnie zachowujemy się w innych nastrojach.²¹³ Oznacza to dla prowadzących przesłuchanie, że należy sprawdzić, czy na treść spostrzeżeń nie rzutowały zbyt silnie uczucia towarzyszące spostrzeganiu, które mogły spowodować błędy osądów. Świadek może bowiem nie odróżniać tego, co widział faktycznie, od treści urojeniowych związanych z uczuciami.

Błędy mogą także wynikać z niezrozumienia spostrzeganych treści. Rozumienie materiału umożliwia logiczne zapamiętanie, a tym samym i właściwe odtworzenie. Jeżeli treści nie rozumiemy, najczęściej zapamiętujemy je mechanicznie, a wtedy utrwalenie jest mniej trwałe, mogą występować luki, które często uzupełniane są treściami pasującymi, wiążącymi się w logiczną całość. Sytuacja taka sprzyja zafałszowaniu zeznania. Pełniejsze zaznania będzie składał świadek, który dysponuje wiedzą o rzeczach, osobach, zjawiskach, które obserwuje. Jego wiedza o zdarzeniu będzie obszerniejsza, gdyż cala

^1,3 W. Wit wieki, PSycMogw, t. II, PWN, Warszawa 1963, s. 90-91.

uwaga koncentrowana jest na treści zjawiska, następujących po sobie okolicznościach, bez konieczności rejestrowania bodźców umożliwiających poznanie. Jeżeli więc świadek wykazuje brak orientaq'i, znajomości tematu, jego zeznania będą fragmentaryczne, mniej pełne.

Zrozumienie procesu zapamiętywania i przypominania u świadka uzależnione jest także od selektywności pamięci, wyrażającej się w tym, że nie wszystko co zostało spostrzeżone zostaje zapamiętane, a nie wszystko co zostało zapamiętane możliwe jest w sposób dowolny do odtworzenia. Selektywność ludzkiej pamięci stanowi jeden z centralnych problemów' poznawczego funkcjonowania człowieka i nie można wykluczyć, że za wybiórczość dokonującą się w stadium zapamiętywania oraz obserwowaną na etapie przypominania odpowiedzialne są te same mechanizmy oddziałujące na ludzką psychikę.^31-1

Deformacje w kształtowaniu się zcznaó, szczególnie zaś odnoszących się do obserwacji osób, mogą wynikać z tendencji do ujednolicenia spostrzeżenia wywołanego pierwszym wrażeniem oraz tzw. efektem „halo". Dzisiaj Już nikt nie neguje, że pierwsze wrażenie wywiera znaczący wpływ na ogólny obraz spostrzeganej osoby. Wynika to z tego, że obserwując po raz pierwszy jakąś osobę nie mamy jeszcze ukształtowanych struktur poznawczych, które by jej dotyczyły, a napływające informacje dopiero tworzą podstawy takich struktur, wywołując określone psychiczne nastawienie ukierunkowujące dalszy proces percepcji. Dominujące stają się więc pierwsze cechy, każde następne odbierane są według zasady zgodności, klasyfikując je jako nieprawdziwe, gdy są niezgodne z pierwszym wrażeniem i jako prawdziwe, gdy są z nim zgodne. Najczęściej pierwsze wrażenie kształtuje się na powierzchownych, przypadkowych informacjach, może być całkowicie mylne, dlatego nie należy go przeceniać. Niektóre cechy mają silniejszy wpływ na powstawanie efektu pierwszego wrażenia i określa się je mianem centralnych. Zalicza się do nich takie właściwości, jak życzliwy, chłodny, czy cechy wskazujące na przynależność określonej osoby do odpowiedniej grupy społecznej, kulturowej czy etnicznej. Rozpoznanie tych cech może wpływać na przypisywanie człowiekowi innych właściwości, zgod-

^:u W I loly.st, Kryiniłirtfis/i/Jał..., «>;>. cii., s. 940.

125