P1050262

[2]

Jclcnn W. Paduczewa

96

np. z morałem w bajce Lis i winogrona Fedrusa¹, gdzie, na odwrót, morał jest całkowicie zharmonizowany z treścią opowiadania:

Kto w słowach gani to, na co nie ma siły, / Winien tu dostrzec własne zachowanie.

Porównajmy także znaną bajkę Szpakowaty mąż i kochanki (31) i jej morały: [Tak wszędzie nierówność bywa zgubna] (Ezop); Niebezpiecznie jest ufać kobietom (wariant Ezopa); Zawsze mężczyzn — zakochanych czy kochanych — grabią kobiety (Fedrus); [Biada temu, kto wpadnie w ręce bab: ograbią go i wypuszczą nago] (Babrios). Żaden z tych morałów nie oddaje prawdziwego sensu bajki, która jest raczej wariantem tematu, jak za jednym zamachem schwytać dwa zające, niż tematu o zgubnym wpływie kobiet.

Intuicyjną odpowiedniość znaczeniową między opowiadaniem a morałem można oczywiście wykazać nie tylko na przykładach negatywnych, lecz także na pozytywnych. Charakterystyczne są np. zmiany w morale towarzyszące nieznacznym nawet zmianom wątku w różnych bajkach na ten sam temat. Np. u Krylowa w bajce Wilk i jagnię wilk zanim zjadł jagnię, przedstawił mu szereg (szyderczych wprawdzie) zarzutów. Z opowiadaniem zgodny jest morał: Zawsze w oczach silnego winien jest bezsilny. Tymczasem u Ezopa jagnię znajduje przekonujące nawet wilka usprawiedliwienie na wszystkie zarzuty, lecz wilk zjada jagnię, nie bacząc na to, iż dowiodło ono swej niewinności. Tej różnicy w fabule odpowiada różnica w sformułowaniu morału, który u Ezopa brzmi: Kto ma zamiar wyrządzić komuś krzywdę, dla tego nic nie znaczy słuszna obrona.

Celem niniejszej pracy jest zbadanie intuicyjnego uświadamiania sobie odpo-wiedniości między bajką a morałem. Znaczy to, iż chcemy wykryć pewne formalne reguły przechodzenia od opowiadania do morału lub chociażby wydobyć pewne powtarzające się w różnych bajkach relacje semantyczne.

Oprócz opozycji: morał zgodny bądź niezgodny z opowiadaniem, istotna wydaje się też opozycja morału pełnego i niepełnego. Morał niepełny to taki, który odpowiada nie całemu opowiadaniu, lecz tylko jednemu z jego motywów. Ponieważ w bajkach Ezopa morał winien być tylko jeden, szeregowe łączenie w opowiadaniu kilku różnorodnych motywów można — jak się wydaje — ocenić jako niedoskonałość opowiadania. Tak więc w bajce Lis i kozioł (9) łączą się dwa motywy: 1) głupoty kozła, który zgodził się wskoczyć do studni na propozycję lisa, 2) wiarołomności lisa, który obiecał kozłowi, iż wyciągnie go, gdy ten pomoże mu się wydostać, potem zaś nie dotrzymał słowa. Morał: Tak też powinni rozumni ludzie najpierw patrzeć na koniec, a potem brać się do dzieła, odzwierciedla tylko jeden motyw — głupoty kozła. Niepełność ta była widocznie odczuwana, skoro w wariantach tej bajki (por. komentarz Gasparowa do Baśni Ezopa, s. 278) jeden z motywów został usunięty z opowiadania. Oto początek jednego z wariantów (zamiast kozła występuje zając): Zając zapragnął pić i wszedł do studni. Zachowany jest tu tylko motyw głupoty

1

Zarówno w tym miejscu, jak i w dalszej analizie korzystamy z wydaniu: I iedr. Babrij. Baśni, pieriewod M. L. Gasparowa, Moskwa 1962, Izdatielslwo Akademii nauk SSSR. (Przy przekładzie korzystaliśmy z wydaniu: Babrlosa Ezopowe bajki, przel. z greckiego Z] Węclowski, Poznań 1861. Własny przekład ujmujemy w nawiasy kwadratowe — przyp. tłum.)