P1050267

O związkach semantycznych między bajką a morałem

101

1

Hermes i Tejrczjasz (89, poi. 91) — [Tę bajkę można odnieść przeciwko każdemu, kio jest złodziejem].

4)    Ocena może być wyrażona słowami: bajka odnosi się do, bajka stosuje się do. Mimo iż słowa odnosi się, stosuje się są same w sobie neutralne, w kontekście wyrazu bajka odbierane są jako synonimy wyrazów krytykuje, demaskuje (chociaż ocena cksplicytnie wyrażona w bajce może być nie tylko negatywna, lecz i pozytywna, jak np. w bajce Koguty i kuropatwa <23». Przykłady: Lis i maska aktorska (27) — Bajka ta odnosi się do człowieka okazałego, ale ograniczonego; Astrolog (40) — Tę bajkę można zastosować do ludzi niezwykle zarozumiałych, a w istocie nie umiejących podołać najprostszym zadaniom.

5)    Ocena wyrażona słowem predykatywnym w nicpredykatywnym użyciu. Przykłady: Lis i jeżyna (19) — [Tak i wśród ludzi tylko nierozumni proszą o pomoc tych, którzy z natury raczej przynoszą szkodę]; Koguty i kuropatwa (23) — Człowiek rozsądny łatwo znosi przykrości od bliźnich, jeśli widzi, że oni nie oszczędzają nawet najbliższych; Bartnik (72, poi. 74) — [Tak niektórzy ludzie — nie mogąc się zorientować — nie bronią się przed wrogami, a odpychają przyjaciół]. Taką strukturę mają np. morały w bajkach 16, 50, 57, 69 (poi. 70), 79 (poi. 81), 87 (poi. 89), 107 (poi. 109), 118 (poi. 120).

6)    Ocena wyrażona rzeczownikiem oceniającym (zwykle oceniającym negatywnie). Przykład: Pasterz (49) — [Tę bajkę można odnieść do pechowców, którzy szukają tego, czego nie mają, a potem nie wiedzą, jak pozbyć się tego, co znaleźli].

7)    Wreszcie możliwe są rozliczne połączenia w jednym zdaniu ocen różnego typu odnoszących się do tego samego zjawiska: Lis i kozioł (9) — Tak też powinni rozumni ludzie najpierw patrzeć na koniec, a potem brać się do dzieła (ocena typu

2    i 5); Czarodziejka (56) — [Bajka demaskuje kłamców, którzy obiecują wielkie rzeczy, a nawet małych nie potrafią wykonać] (ocena typu 3 i 6).

Nie zawsze można jednoznacznie ustalić, czy dany komponent morału należy odnieść do oceny czy do aforyzmu. Np. w bajce Staruszka i lekarz (57) w morale: Tak źli ludzie nie zdają sobie sprawy z tego, że chciwością świadczą przeciw sobie — chciwość jest zarówno ważnym aspektem fabuły, jak i słowem wyraźnie oceniającym (por. także epitet nic nie warci w bajce Delfiny i kielb <62, poi. 73». Jak widać, zaliczenie morału do jednego z dwóch typów nie zawsze jest sprawą oczywistą.

Różne sposoby wyrażenia oceny są względem siebie synonimiczne. Porównajmy możliwości synonimicznych wariantów morału w bajce Mówca Demades (63): Tak i wśród ludzi głupi są ci, którzy lekceważą sprawy ważne, a wybierają to, co jest przyjemne (ocena typu 1): Nie należy lekceważyć spraw ważnych wybierając to, co jest przyjemne (ocena typu 2) <-> Bajka potępia tych, którzy lekceważą sprawy ważne, a wybierają to, co jest przyjemne (ocena typu 3)«-»Tak i ludzie głupi lekceważą sprawy ważne, a wybierają to, co jest przyjemne (ocena typu 5) <-» Bajka dotyczy walkoni, którzy lekceważą sprawy ważne, a wybierają przejemne (ocena typu 6).

Wykazana synonimiczność różnych zewnętrznie sposobów wyrażenia oceny pozwala przedstawić w plunie semantycznym każdy morał-ocenę jako parę (aforyzm; ocena), nie wchodząc w to, jak konkretnie ocena la jest wyrażona. Np. sens morału w bajce Mówca Demades (63) można przedstawić w sposób następujący: <Niektórzy