P1050280

[19]    O związkuch semantycznych między bajką a morałem    113

imi zbierają owoc? ich trudów (RPW — lew i niedźwiedź); b) Słusznie bywa z tymi ludźmi, którzy tracą zdobycz, bo nie mogą dokonać podziału (RPW — lis).

Zeus i żółw (106. poi. 108): a) Dobrze czyni ten, kto woli mieszkać skromnie u siebie w domu. nii korzystać z cudzego przepychu (RPW — żółw); b) Słusznie ponoszą karę ludzie, którzy są zbyt dumni z własnego majątku (RPW — Zeus).

Istnieją też bajki, w których oceny moralnej nie tylko nie da się wyprowadzić z fabuły, iecż jest ona z nią wprost sprzeczna. Np. w bajce Lew i łaba (141, poi. 146) w niezręcznej sytuacji postawiony jest lew, który potraktował żabę jak wielkie zwierzę i przeraził się jej, morał zaś potępia żabę.

Powstaje paradoksalna sytuacja. Bajka to opowiadanie „tworzone dla nauki i pożytku" (według Aftoniosa; zob. /8/), a równocześnie sposób wyprowadzania oceny moralnej stanowi najsłabszy punkt w relacjach pomiędzy bajką a jej morałem. Bcznomictność bajek Ezopa (bajka retoryczna nie była przeznaczona do tego, by „wywoływać niepokój duszy") sprawia, że czytelnik faktycznie nie jest w stanie wydedukować oceny moralnej bohaterów z samego opowiadania i ocena w wielu wypadkach jest arbitralna.

Istotnym czynnikiem jest tu zupełny brak stylistycznej charakterystyki postaci. Porównajmy bajkę Ezopa Lew i osioł (151, poi. 156) i bajkę Fedrusa Osioł i lew na polowaniu (1.11). Fedrus poprzez użycie epitetu zarozumiały w stosunku do osła oraz poprzez słowną charakterystykę osła, demaskującą jego pyszałkowatość ilp., przygotowuje czytelnika, by przyjął punkt widzenia Iwa. inaczej Ezop, który potępia osła bez żadnego uprzedniego przygotowania czytelnika.

Widocznie nieprzewidywalność „punktu widzenia w planie oceny" /15/ jest jakoś związana z arbitralnością wyboru „punktu widzenia w planie psychologii”, na co zwracaliśmy uwagę wyżej.

A zatem strukturę morału w bajce Ezopa określają trzy grupy procesów: 1) przejście od opowiadania do krótkiego zreferowania treści; 2) przejście od krótkiego zreferowania treści do aforyzmu; 3) wyprowadzenie oceny.

Procesy grupy 2 to przekształcenia jednego typu, powtarzające się w bajkach, i wynik ich da się łatwo przewidzieć — sprowadza się do generalizacji, skrócenia sensu czy zamian synonimicznych. Procesy grupy 1 i 3 związane są z podjęciem arbitralnych decyzji. Dotyczą one a) wyboru reprezentanta punktu widzenia; b) potępienia / pochwały stanu rzeczy.

6. ZAKOŃCZENIE

Chyba nie można byłoby uwierzyć, iż zaskakujące czytelnika relacje pomiędzy morałem a opowiadaniem w bajkach Ezopa to po prostu niedoskonałość, przeoczenie, jak skłonny był sądzić Lessing, a w ślad za nim Wygotski. Z całego mnóstwa bajek Ezopa o dziwnym morale rozpatrują oni tylko jedną bajkę — Człowiek i satyr (35). Nie uwzględniają więc faktu, iż bajka ta nie stanowi wyjątku pod względem struktury i pomijają całą masę bajek do niej podobnych.

Morał odzwierciedlający punkt widzenia postaci niekompetentnej, podstępnej, amoralnej czy krytykowanej spotykamy nie tylko w tych bajkach, w których jest on jakby marginesowy (np. w Zeusie i żółwiu <106, poi. 108), gdzie „objaśnia się”

— Semantyka...