P1050269

m

O związkach semantycznych między bajką a morałem

103

Ipną wcześniej, niż nabędą dobrych zwyczajów] — tematyczny komponent morału: ludzie o złych przyzwyczajeniach.

Rozpatrując opowiadanie bajkowe pod kątem morału, możemy określić, której postaci bajkowej dotyczy tematyczny komponent morału. Postać tę można również nazwać tematyczną. A więc w bajce Lew i żaba (141, poi. 146). zawierającej morał O człowieku gadatliwym, który umie tylko krzyczeć, postacią tematyczną jest żaba (nic zaś lew — główny bohater bajkowego opowiadania).

2) Tematyczny komponent morału to ta grupa nominalna, w skład której wchodzi najczęściej wyraz człowiek lub jakiś jego synonim — np. ten, kto ('ten człowiek, który'). Np. w morale bajki Delfiny i kiełb (62. poi. 73) — Tak niektórzy ludzie nic warci myślą, że w czasie zamieszek mogą się wybić, tematyczny komponent stanowi grupa niektórzy ludzie nic warci, zawierająca wyraz człowiek (plur. ludzie); w morale bajki Jaskółka i ptaki (39) — Kto umie patrzeć w przyszłość, [ten] z pewnością uniknie niebezpieczeństwa, komponentem tematycznym jest wyrażenie kto... ten. Zamiast wyrazu człowiek może być też użyty zaimek my lub zerowy wykładnik zastępczy: np. w bajce Orzeł, kawka i pasterz (2) w morale [Współzawodnictwo z ludźmi silniejszymi do niczego nie prowadzi] mamy na myśli 'współzawodnictwo ludzi’: w Lew i delfin (145, poi. 150) — A więc i my winniśmy, zawierając przyjaźń, dobierać sobie takich sprzymierzeńców, którzy mogą nam pomóc w niebezpieczeństwie. Zgodnie z tym tematyczne postacie opowiadań to w bajce 62 (poi. 73) kiełb, w 39 — jaskółka, w 2 — kawka, w 145 (poi. 150) — delfin.

Wszystkie imiona (osób, obiektów, zjawisk) występujące w morale, oprócz imienia tematycznego, są konstruowane poprzez relację odpowiednich postaci do tematycznej postaci bajki. Np. w bajce Tuńczyk i delfin (113. poi. 115) zawierającej morał [Ludzie łatwiej znoszą własne nieszczęścia, gdy widzą, że równocześnie cierpią sprawcy tych nieszczęść] tematycznym komponentem morału, uwzględniającym poszkodowanego tuńczyka, jest wyraz ludzie, zaś imię drugiej wymienionej w morale postaci skonstruowane jest poprzez relację tej postaci do tuńczyka: sprawcy tych nieszczęść (chodzi o nieszczęście, które spotkało tuńczyka). Zob. pozostałe przykłady (imię tematyczne wyróżnione jest drukiem półgrubym, pochodne — drukiem rozstrzelonym): Woły i oś (45) — [Tak i niektórzy ludzie: inni pracują, a oni udają, że są zmęczeni]; Lew, osioł i lis (149, poi. 154) — Nieszczęścia bliźnich bywają dla ludzi ostrzeżeniem] Zimorodek (25) — [Tak też niektórzy ludzie, bojąc się wrogów, nieoczekiwanie cierpią od przyjaciół].

Imię może być pochodne od imienia postaci tematycznej nawet wtedy, gdy sam komponent tematyczny wyrażony jest zastępczym wykładnikiem zerowym: Wilk i owca (159, poi. 164) — [1Niekiedy i wróg <człowieka> ustąpi wobec prawdy].

W przykładzie następnym drugie z imion wyodrębnionych drukiem rozstrzelonym jest pochodne od pierwszego, które z kolei też jest „derywowane”: Koguty i kuropatwa (23) — [Rozsądni ludzie łatwiej znoszą przykrości od sąsiadów, gdy widzą, że ci nie oszczędzają nawet swoich najbliższych],

3) W morałach-ocenach komponent tematyczny zawsze jest przedmiotem oceny, jak np. w bajce Lis i jeżyna (19), której morał brzmi: [Tak i wśród ludzi tylko nie-rozumi proszą o pomoc tych, którzy z natury raczej przynoszą szkodę].