P1050263

m

O lwiątkach semantycznych między bajką a morałem

07

kozła — zająca. Inny wariant zaczyna się od stów: Lis i kozioł wpadli do studni — zachowany jest tu tylko motyw wiarołomności lisa.

Oczywiście jeśli określimy pojęcie zgodności między opowiadaniem a morałem, wtedy łatwo będziemy mogli zdefiniować morał pełny.

1.2. Modelowanie zdolności językowych mówiącego przez przekształcanie tekstu w tekst

Współczesna semantyka lingwistyczna w sposób istotny opiera się na hipotezie, iż liczne zdolności językowe mówiących dadzą się sprowadzić do zdolności dokonywania takich czy innych przekształceń tekstu. Spośród różnorakich zdolności językowych mówiącego semantyka współczesna zwraca uwagę głównie na zdolność tworzenia parafraz synonimicznych (tj. na zdolność dokonywania synonimicznych przekształceń tekstu; zob. /2/). Zdolność ta, choć istotnie najważniejsza (pojęcie przekształcenia synonimicznego pozwala zdefiniować sens tekstu jako inwariant przekształceń synonimicznych; por. /3/), nie wyczerpuje jednak wszystkich zdolności językowych użytkowników języka.

Trudności opisu tych językowych zdolności mówiących, które prowadzą do głębszego rozumienia tekstu, tłumaczą się tym, iż w większości wypadków wynik tego rodzaju pracy, dokonanej przez użytkownika języka, nie jest bezpośrednio obserwo walny i musi pozostać czystą abstrakcją. Tymczasem bajka stanowi stosunkowo rzadki rodzaj tekstu, w którym wynik jego rozumienia przedstawiony jest (choć nie zawsze adekwatnie) w postaci morału, tj. także w postaci tekstu. (Gas-parow /4/, s. 23, pisze: „Treść ideowa bajki, w odróżnieniu od innych gatunków literackich, nie pozostaje zamknięta w obrazach i motywach, lecz w sposób deklaratywny sformułowana jest w morale”.) Dlatego bajka stanowi taki typ tekstu, na którego przykładzie możemy w jakimś stopniu kontynuować modelowanie zdolności językowych mówiącego, analizując jego zdolność do przekształcania tekstu w tekst — a mianowicie modelować zdolność do przekształcania tekstu bajki w tekst morału.

1.3. Lingwistyczne i nielingwistyczne aspekty problemu

Należy jednakże zdawać sobie sprawę z tego, iż morału nie da się całkowicie utożsamić z treścią ideową bajki, a odpowiedniości pomiędzy opowiadaniem i morałem — z relacją czysto semantyczną. Morał stanowi część bajki jako utworu artystycznego, nie może więc w ścisłym sensie słowa wyrażać ideowej zawartości bajkowego opowiadania. Może on żyć według własnych praw, uzyskać względną samodzielność i stać się całkowicie lub częściowo niewyprowadzalnym z tekstu. Inaczej mówiąc, w bajce możliwe jest zachwianie odpowiedniości między opowiadaniem i morałem, stanowiące pewien chwyt artystyczny (na co wskazywał Wygotski w swojej analizie). Wypadki świadomej gry, wynikłej z niepełnej zgodności między bajką a morałem, spotyka się już w bajkach Fedrusa (zob. /4/), nie mówiąc o wykorzystaniu w celach komizmu gatunku moralizującego zakończenia w literaturze znacznie późniejszej. Jako przykład może posłużyć końcowa strofa Domku w Kolomnie, o której mówi W. W. Iwanow /5/, lub znana końcowa fraza opowiadania Gogola Nos (wyraźnie pełniąca rolę swego rodzaju morału): Niech sobie ktoś, co chce, mówi, a podobne wypad-1 — Semantyka...