P1050274

SI

O związkach semantycznych miedzy bajką a morałem

107

Przejście fl można traktować jako szczególny wypadek przekształcenia generalizującego: przykłady (139, poi. 144), (148, poi. 153) — jako szczególny wypadek przekształcenia II e (zawsze zdarzenie X powoduje zdarzenie Y), przykład (191, poi. 203) — jako szczególny wypadek przekształcenia II f (często X powoduje Y). W ten sposób jedyne novum stanowi przekształcenie a.

III. Przekształcenia kondensujące:

a) Usuwanie wyrażeń podrzędnych, nie zajmujących obligatoryjnego miejsca składniowego. Przykłady: (149, poi 154) Śmierć osia posłużyła lisowi jako nauka »' sprawie, jak dzielić zdobycz -*■ Śmierć osła posłużyła lisowi jako nauka', (57) Lekarz zdemaskował się jako złodziej —> Lekarz zdemaskował się.

Pod względem semantycznym przekształcenie to jest bliskie zamianie konkretnego aktanta na zmienną z kwantyfikatorem egzystencjalnym, tzn. zbliżone jest do przekształcenia generalizującego: Śmierć osła posłużyła lisowi jako nauka as 'Śmierć osła posłużyła lisowi jako nauka w jakiejś sprawie’; Staruszka zdemaskowała lekarza as 'Staruszka zdemaskowała lekarza pod jakimś względem’. Przekształcenie to jednakże nie jest identyczne z transformacją generalizującą: przy generalizacji — tj. zamianie nazwy konkretnej na zmienną z kwantyfikatorem egzystencjalnym — zachowane zostaje ukierunkowanie uwagi słuchacza na ten aspekt sytuacji, który dana nazwa konkretna precyzowała. W przekształceniu rozważanym aspekt ten jest zupełnie pominięty.

b) Usuwanie źródła informacji. Przykład: (30) Jeden z kolegów będących ofiarą tego samego nieszczęścia powiedział, iż bogaty Ateńczyk powinien nie tylko modlić się do Ateny, ale i samemu zatroszczyć się o siebie -> Bogaty Ateńczyk powinien nie tylko modlić się do Ateny, ale i samemu zatroszczyć się o siebie.

Uwaga. Przejście od pojedynczego wypadku do stwierdzenia zależności ogólnej, osiągane w wyniku przekształcenia II f, często nie jest niczym umotywowane i stanowi czysto bajkowy sposób wyciągania wniosków ogólnych na podstawie indukcji wyraźnie niepełnej. Istnieją jednakże bajki, w których da się zauważyć specjalne ukierunkowanie opowiadania na następujący po nim wniosek ogólny.

1)    Opowiadanie może dotyczyć takiego przedstawiciela jakiejś klasy, dla którego opisywane wydarzenie jest najmniej prawdopodobne. Z tej racji, jeśli odnosi się ono nawet do takiej postaci, można je traktować jako prawidłowość obejmującą klasę jako całość. Np. żuk z bajki Orzeł i żuk (3) jest ostatnim, kogo można byłoby podejrzewać, iż potrafi się zemścić; starzec w bajce Starzec i śmierć (60) jest ostatnim, o kim można byłoby sądzić, iż kocha życie.

2)    Ogólny charakter jakiegoś zjawiska daje się „udowodnić” poprzez (typowe dla folkloru) trzykrotne powtórzenie go w częściowo zmienionych warunkach. Porównajmy kompozycję opowiadania w bajkach Zabójca (32), Zeus, Prometeusz, Atena i Momos (100, poi. 102), Nietoperz, jeżyna i nurek (171, poi. 181).

3)    Być może występowanie w bajce zwierząt lub osób pełniących stałe funkcje — rybaków, pasterzy, handlarzy węglem itd. (o czym pisze Wygotski /!/) — sprzyja wyciągnięciu wniosku ogólnego. Ponieważ każda postać wykonuje tylko te czynności, które same przez się wynikają z jej wewnętrznej natury, powstaje wrażenie, że to, co się dzieje, jest nieuchronne, a zatem ogólne.