P3140050

98

patronki Zakonu. Takie wezwanie było też właściwe dla kaplicy mieszczącej się w poświęconym jej imieniu zamku *^r. Równocześnie jednak należy zdawać sobie sprawę z faktu, iż zarówno Malbork jako całość, jak i kaplica jako część tej całości, są ważnym czynnikiem nadawania kultowi Marii charakteru państwowego. W okresie wcześniejszym działalności Zakonu w Prusach większą rolę zdaje się odgrywały znaczenia związane z symbolem krzyża. W kaplicy na zamku elbląskim, a więc w siedzibie mistrza krajowego, przechowywana była duża partykuła Krzyza Sw., którą od cesarza Fryderyka II otrzymał wielki mistrz Hermann von Salza i przekazał do Elbląga**. Dla misyjnej ideologu wcześniejszego okresu symbal krzyża był niewątpliwie bardziej odpowiedni** aniżeli treści związane z kultem mariackim.

Włączenie idei orędownictwa maryjnego w zakres ideologii władzy uwidoczniło się we wczesnym średniowieczu, w obecności mariackich sanktuariów relikwiowych, pomieszczonych przy pałacach cesarskich w Konstantynopolu **. Na zachodzie, tuż po ogłoszeniu na soborze w Efezie — Marii matką Boga, tuluzańska La Daurade pełniła funkcję mariackiego sanktuarium jako kościół pałacowy zachodniogoekiego króla, jeszcze przed realizacją mariackich sanktuariów w Konstantynopolu ^,ł. Idee orędownictwa maryjnego, najprawdopodobniej pod wpływem konstantynopolitańskich wzorów, została również wprowadzona do programu kaplic)' pałacowej w Akwizgranie **, początkowo jednak zdominowana była kultem Cłuystusa-Salwatora, uzyskując nad nim dopiero w ciągu

^B Petri de Dusburą, Croruca Terre Pruwie, Scriptores Rerum Prusska-

nun, t I, Letpaig MOI, e. 142 o przeniesieniu siedziby do Malborka:____castr-wit

warte Uońe, ad cujus taudem et plonom hec tranlacio /acta fttft.

■ Ibidem, s. 31 ... Unde Jacłum est, quod postquam Veneti pro 'ebellione, quam contra imperium czercuerant, etsernt prauiter correcti, mapnam partem sancte crucis Fndenco ńnperatori sccunao pro speciali munore obtulerunt, ąuam idem imperator dieto maptetro dedit, qui eam uersus Pfussie parte* misit ad castrom Bbmpese, ubi usque tn prezentem diem a cnstifidelibus in mapna reucrencia ha-betur, propter erebra miracula, qtte per ipsam riominus operatur...

* Ka temat krzyża jako symbolu triumfu chrześcijaństwa nad pogaństwem por. S. Skibiński, Pierwotny kościół Franciszkanów w Krakowie, (Uniwersytet kn. A. Mkkiewicui w Poznaniu. Seria Historia Sztuki nr ?), Poznań 1877, s. 66 i m.

^m 3. Ebersolt, Les ancien* sanctuaireś de Cotistantinople, Iw:] tenże, Con-rtmumople. Recueil d-dUides d'orchóotopie et d'histoire, Parts 1951. s. 44 nn.l Grabar, op. dt., 1. I. s. 569 i nn; R. danin, Lo Geópraphie EccUtiastique 1‘Emptre Bytanim, 1 partie: be Si* oe de Constantinople et le Patriarcat Ot cum*-nique. t. Ul, Let Splites et les Mamutem, Paris 1853, s. 189 - 179, 241 - 243.

* G. Band.mann. Oie VorbUder..,, $. 434 - 435; R. Rey, Lc wnetuair* poleoehrótsem de la Daurade a Touiousc, Aaraies du Midi; 1848, s. 249 • 273.

*» H. Schiller*, Karb der Grojfen ReUąutenjchau und die Anf&npe jer Aacheajahrt, Aachen 1951, s. 10 - 15, 31 - 33.

w

IX wieku przewagę **. Dwa główne wezwania Salwatora i Marii w kaplicy nkwlzgrańskiej obrazują tendencję do zawarcia w program:* jednaj budowli funkcji, które w Bizancjum, a szczególnie w KiwUaiyiiMBI pełniły odrębne sanktuaria⁵⁴. Centralną formę akwizgrańskiej kaplicy R. Krautheitner skłonny był wywodzić z przynależności jej to typu San* Maria Rotunda, którego ideowy    kościół ZaMęajjtf

Marii w dolinie Jozafata w Jerozolimie **. Odmienną opinię na ten temat wyraził G. Bandmann. W zestawieniu centralnej zasadnicz*j fbraty uM licy z dwukondygnacyjnym prezbiterium skłonny był on J.-pauy \ać się stopienia tradycji centralnych sanktuariów pałacowych, związanych 7. kultem Salwatora na dworach królów longobardzkłch v i Pavii, z frankońską tradycją dwukondygnacyjnych, phdłuznycbsanłttps* ariów poświęconych Marii, którą to tradycję zaczynała tuluŁinska La Daurade, a do której należy też paryska Sainte Chapelle *. Zagadnienia! związane z formą i ideologią przj^bamdrofl8BBB^MBlnvCh.V-h»fi&w5nt kaplic pałacowych zostały w polskiej literaturze szeroko omówione w pracy K. Żurowskiej o kaplicy św. św. Feliksa i Adaukta na Waweła kowie”- możemy więc szerzej tego problemu na tym miejscu nfe poru-szać. Istotny jest jednak fakt, iż już w okresie romańskim ideo orędownictwa maryjnego.na gruncie kaplic pałacowych ulega zanikowi".

Dokonane przez Bandraanna rozdzielenie genetycznych źródeł -to^c malnego i ikonograficznego programu kaplicy akwizgrańskit} na looge-bardzką tradycję kultu Salwatora i frankońską kultu Marii znajduje swego rodzaju odpowiednik w ukształtowaniu karolińskiego i pokaroliń-skiego kościoła klasztornego. W Centuli kultowi Salwatora poświęcona była w całości część zachodnia kościoła, tzw. westwerk *. Sanktuarium

n G. Bandmann, Die VorbtId*r.... & 4VI. Według późniejszych Źródeł konsekracja nastąpiła 6 stycznia 805 roku w święto Epifanii; K. Faymonrilłt, Der Dom zu Aachen und setne Uturgische .4usileUuWfl Bom t. iu Mi jJMfMHnj Mflnchen 2909, s. 6.

m e. Lehmann, Di* Architektur sur Zeit Korls des Ciojn, (v;j KUlIk GroBe, S. Bd., s, 303 1 nn; G. Bandmann. DJe Vorbiłd«r— passim.

« R. Krautheamer. Sancla Maria Rotunda, (w;) Arte del primo ĘRmh Torino, b.d.. s. 21 - 27.

**G. Bandmann, Die Vorbitder.... g 433 - 435.

ń Por. przyp. 10.

** K. Żurowska, op. cit., s. 70.

" Por. wyżej rozda. IV. Niekiedy jednak w części zachodniej poraieocaana Md program maryjny. W Word en an der Ruhr wrestwork poświęcony hyl MorS. Mb turris sanctae Mariae zwany był jeszcze w XI wieku; C. Ileitz, Racherchet lar let ropports entre architecture et liturgie a Ftpoipie carallngiennt, Psrit łtfi. W części zachodniej 'katedry w Metz mieściła się kaplica akiriiana Jako ..Beata Maria rotunda" lub „Sonetu Maria infra domum“j' C. H ei t z, ^'9WipnRM

»•