PICT6368

flc/nc cechy. j.ikic posiada np sosna, dąb, jodła, świerk, palma czy inne drzewo, giną w procesie tworzenia pojęcia ogólnego Proces abstrahowania od szczegółów i uogólniania tego. co wspólne, pomaga badaczom określić podstawowe cechy różnych typów zjawisk empirycznych, w tym przypadku cech charakteryzujących drzewa. Utworzenie pojęcia, nie zawsze jest doskonałym symbolem opisującym wszystko to, co reprezentuje. Jego treść jest w sposób konieczny i nieunikniony ograniczona do cech. uznanych przez badaczy za podstawowe [Ch. i I). Naehmias 2001, s. 44J. Do jego utworzenia dochodzimy przez wielostronne etapy zbliżania się do rzeczywistości.

Tworzenie niektórych pojęć, jest zazwyczaj równoznaczne z zaliczeniem innych przedmiotów, zjawisk, czy procesów w zakres nazwy danego pojęcia. Zakres ten zależy oczywiście od treści i ogólności tego pojęcia. Im treść bardziej ogólna, tym większy jej zakres. Zmienia i.-je treść danego pojęcia, zazwyczaj zmienia się jego zakres. I tak np. pojęcie ..nieprzystosowanie społeczne” może oznaczać dla niektórych badaczy, taki stan jednostki, w którym przejawia ona trudności w adaptacji do otoczenia społecznego. Dla innych, pojęcie to może dotyczyć zachowania jednostki i jej reakcje na wymogi i nakazy zawarte w przypisanych jej rolach, np. roli dziecka w rodzinie, roli ucznia w szkole, pracownika w zakładzie pracy. itp. Mimo że znaczenie tego pojęcia odnosi się do tych samych przypadków, to jego zakres jest inny. W pierwszym jest on węższy niż w drugim, /.darzyć się może i tak. że jeden badacz, pojęciu „klasa społeczne" nada takie samo znaczenie, jak inny pojęciu „warstwa społeczna" czy „grupa społeczna". Żadne z tych pojęć nie jest ani prawdziwe ani fałszywe. Są one tylko bardziej lub mniej przydatne i użyteczne. Każde z nich. oferuje odmienny sposób postrzegania danej rzeczywistości. Może ono być inspiracją dla innej teorii i innych rodzajów badań.

Przytoczone przykłady dowodzą, że definiow ane pojęcia mogą posiadać wiele różnych znaczeń. Mogą i są nierzadko obarczone licznymi błędami.

Oprócz zalet, jakie przypisuje się pojęciom, obarczone są one także i wadami Zaliczyć do nich należy przede wszystkim „małą ostrość". Mówiąc, że jakieś pojęcie jest nieostre lub mało ostre, mamy na uwadze to. że można do niego zaliczyć zarówno grupę przedmiotów będących desygnatami danego pojęcia, jak i grupę przedmiotów' o których trudno niekiedy orzec czy podpadają czy tez nic podpadają pod dane pojęcie. Owa nieostrość terminów, zmusza nierzadko do przyjęcia przez badaczy do pewnych umownych konwencji, sprzyjających usunięciu występujących w tym zakresie w ieloznaczności. 1 tak dla przykładu: pojęcie „dojrzałość szkolna", która wyrażona jest w takim stopniu rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka, który umożliwia dziecku sprostanie wymaganiom czy obowiązkom szkolnym, może być różnie rozumiana i interpretowana. Uzależnione to będzie od przyjętych i obowiązujących w danym kraju czy społeczeństwie norm. od istniejącego w kraju obowiązku szkolnego, do którego daną dojrzałość szkolną odnosimy a nawet od istnieją-ccj w tym zakresie tradycji. /. tych względów wiek rozpoczynania przez dziecko nauki w szkole może być różny. Iym samym i poziom osiągania dojrzałości szkolnej w różnych krajach może być także inny. W większości krajów uznaje sic. ze dzieci w wieku 6 lat osiągają dojrzałość szkolną. W niektórych krajach, w tym w Polsce czy Szwecji, uznaje się. ze dzieci osiągają dojrzałość szkolną w wieku 7 lat. podczas gdy w Grecji, wiek ten określa sie na 5.5 lat.

Inną wadą tworzonych pojęć jest ich wieloznaczność. Wiedząc np.. że „nieprzystosowanie społeczne" to pewien stan. w którym pojawiają się trudności w adaptacji jednostki do otoczenia, wiemy jednocześnie, ze termin ten jest wieloznaczny i używany zamiennie z innymi podobnymi terminami, takimi np. jak: „niedostosowanie społeczne” czy „wykolejenie społeczne”. Każdy z tych terminów odnosi do określonych zachowań jednostek lub grup społecznych. Utrudnia to komunikowanie się badaczy między sobą i porównywanie wyników prowadzonych w tym zakresie badań

Przytoczone przykłady uświadamiają, iż definiowanie pojęć musi być precyzyjne, a ich znaczenie jednoznacznie zrozumiałe, gdy/, w przeciwnym wypadku. pojęcia symbolizujące pewne zjawiska empiryczne czy sposoby zachowań. mogą cila różnych osób oznaczać różne rzeczy. Wówczas zdarzyć się może. że definiowane >a pomocą pojęć zjawiska empiryczne, są prawdziwe przy jednym ich znaczeniu a fałszywe przy innym.

W naukach społecznych, badacze posługują się pojęciami, które na mocy swego znaczenia odnoszą sic do pewnych zjawisk czy procesów, takich np. jak: „grupa społeczna . ..demokracja'*, „biurokracja", „władza”, „inteligencja*', „aspiracje'*, itp.. które to zjawiska nic dają się bezpośrednio zaobserwować. Prowadzący badania mogą starać się próbować zaobserwować niektóre objawy czy właściwości charakteryzujące dane pojęcie, np. swoboda w wygłaszaniu własnych poglądów jako przejaw demokracji, czy błyskotliwość odpowiedzi jako przejaw inteligencji, to w rzeczywistości nic sposób zaobserwować samego procesu demokracji, ilorazu inteligencji, biurokracji, poziomu aspiracji, itp. w takim sensie, w jakim obserwujemy inne zjawiska empiryczne np. zachowanie uczniów na lekcji, czy wycieczce. Pojęcia te oznaczają niekiedy różne rzeczy dla różnych ludzi. Aby je precyzyjnie określić z myślą o ich rozpoznaniu, badacze wyprow adzają empiry czne przejawy składające się na dane pojęcie. Próba dokładnego określenia znaczenia tych pojęć, wymaga doboru pewnych wskaźników, które stanow ią podstawę dla dokonania „pomiaru danego pojęcia”. Wskaźnik to znak obecności lub nieobecności danego pojęcia, np. demokracji, inteligencji, aspiracji, czy innego pojęcia.

Precyzyjne określenie pojęć w badaniach naukowych sprowadza się do ich zdefiniowania. W tym celu badacze stosują dwa rodzaje definicji: definicje pojęciowe zwane niekiedy definicjami nominalnymi oraz definicje operacyjne, które wyposażają pojęcia w odniesienia empiryczne.

53