poetyka dzie�a otwartego009

38    Poetyka dzieła otwartego

kretną wieloznaczność życia społecznego, kryjącego splot problemów, dla których należy znaleźć rozwiązanie. Dzieło Brechta jest „otwarte” w tym znaczeniu, w jakim „otwarta” jest dyskusja: autor oczekuje i pragnie, aby poruszona przezeń kwestia znalazła rozwiązanie, przy czym powinno ono zrodzić się w wyniku świadomej współpracy publiczności. Otwarcie staje się zatem narzędziem rewolucyjnej pedagogiki.

We wszystkich omawianych dotąd przykładach kategoria „otwarcia” była stosowana w odniesieniu do sytuacji często różnych, ale, ogólnie rzecz biorąc, wszystkie te rodzaje dzieł różniły się znacznie od kompozycji postwebernowskich, o których mówiliśmy na początku. Od baroku aż po współczesne poetyki symbolizmu koncepcja dzieła wieloznacznego stale się wprawdzie doskonaliła, jednakże analizowane dotąd przykłady ukazywały nam „otwarcie” oparte na teoretycznej, intelektualnej współpracy odbiorcy, który powinien swobodnie interpretować dzieło sztuki już stworzone, zorganizowane i wyposażone w strukturę (nawet jeśli ta struktura dopuszcza nieskończoną wielość interpretacji). Tymczasem kompozycja w rodzaju Scambi Pousseura przynosi coś więcej: o ile słuchacz utworu Weberna swobodnie reorganizował pewną serię relacji w ramach zaproponowanego mu (i już w pełni stworzonego) świata dźwięków, o tyle w Scambi odbiorca organizuje utwór i nadaje mu strukturę w materialnej współpracy z autorem. Współuczestniczy w tworzeniu dzieła.

Nie znaczy to, aby ta różnica decydowała o większej lub mniejszej wartości utworów tego typu w porównaniu z dziełami już gotowymi. W naszych rozważaniach zajmujemy się rozmaitymi poetykami pod kątem widzenia sytuacji kulturowej, którą odzwierciedlają i współtworzą, a nie wartością estetyczną utworów. Chodzi o to, że kompozycja w rodzaju Scambi Pousseura (czy inne dzieła przez nas cytowane) stawia przed nami nowy problem i każe nam wyróżnić w sferze dzieł „otwartych” węższą kategorię utworów materialnie nie ukończonych i z tej racji mogących przybierać różne nieprzewidziane struktury — utworów, które możemy określić jako „dzieła w ruchu”.

Zjawisko dzieła w ruchu w obecnej fazie rozwoju kultury nie ogranicza się bynajmniej do dziedziny muzyki, interesujące jego manifestacje spotykamy także w sferze sztuk plastycznych. Istnieją dziś dzieła plastyczne obdarzone taką wewnętrzną mobilnością, że mogą przekształcać się w obecności odbiorcy jak w kalejdoskopie. Przykładem mogą być mobile Caldera: struktury obdarzone zdolnością poruszania się w przestrzeni i przybierania rozmaitych kształtów. Przypomnijmy ponadto budynek Wydziału Architektury Uniwersytetu w Caracas, określony jako „uczelnia codziennie od nowa komponowana”. Aule tej uczelni są zbudowane z ruchomych płyt. Profesorowie wraz ze słuchaczami mogą dzięki temu zmieniać nieustannie wewnętrzną strukturę budynku, komponując wnętrze odpowiadające analizowanym zagadnieniom architektonicznym i urbanistycznym⁹. Bruno Munari stworzył nowy, oryginalny rodzaj malarstwa w ruchu i osiągnął zaskakujące efekty, wyświetlając za pomocą zwykłego projektora collage z elementów plastycznych (rodzaj kompozycji abstrakcyjnej, otrzymanej drogą nakładania na siebie lub marszczenia przezroczystych folii) i przepuszczając promienie świetlne przez soczewkę polaroid; w ten sposób otrzymywał na ekranie niezwykle piękną kompozycję chromatyczną; obracając zaś z wolna soczewką powodował, że kolory wyświetlonej kompozycji przechodziły stopniowo całą gamę barw tęczy, i drogą reakcji chromatycznej różnorodnych

^s Por. Bruno Zevi: Una scucla da inventare ogni giorno, „L/Espresso"’ z 2 lutego 195S.