SDC11741

Narodziny i upadek gospodarki rynkowe)

olśniewające postaci Roberta Clivc‘a i Warrena Hastingsa¹. Rządy trzymały się na uboczu. Canning ośmieszył koncepcję interwencjonizmu. przywołując postaci zadłużonych inwestorów i zagranicznych spekulantów. Rozdział polityki i gospodarki zaczął dotyczyć stosunków międzynarodowych. Królowa Elżbieta 1 nie była skora do zbyt dokładnego rozróżniania własnych dochodów i dochodów kaprów, natomiast Giadstonc uznałby za oszczerstwo fakt, że brytyjska polityka zagraniczna mogła służyć zagranicznym inwestorom. Tolerowanie związków władzy państwowej i interesów handlowych spotykało się w XIX wieku z wyraźną dezaprobatą. Co więcej, politycy epoki wiktoriańskiej uznali bezwzględne oddzielenie polityki od gospodarki za wzór funkcjonowania na arenie międzynarodowej. Jedynie w ściśle określonych przypadkach dyplomaci mogli brać w niej aktywny udział, reprezentując prywatne interesy obywateli swoich państw, a ukradkowemu rozszerzaniu tych uprawnień publicznie zaprzeczano. Gdy udowodniono takie działania, spotykały się one z odpowiednią naganą. Zasada nieinterwencji państwa w sprawy związane z prywatną działalnością gospodarczą obowią¹ zywała nic tylko w kraju, ale i za granicą. Rząd nie mógł ingerować w prywatny handel w kraju, podobnie nie spodziewano się, że zagraniczne urzędy będą traktowały prywatne interesy obcokrajowców inaczej niż zgodnie z miejscowymi zasadami. Inwestycje miały w przeważającej części charakter rolniczy i dokonywano ich w kraju. Inwestycje zagraniczne nadal uznawano za ryzykowne, a częste straty całkowite, które ponosili inwestorzy, były z nawiązką równoważone przez skandaliczne warunki, na jakich udzielano lichwiarskich kredytów.

Zmiana nadeszła gwałtownie - tym razem jednocześnie we wszystkich czołowych państwach Zachodu. O ile Niemcy powtórzyły drogę angielskiego rozwoju gospodarczego dopiero po pięćdziesięciu latach, o tyle wydarzenia zewnętrzne o zasięgu światowym musiały wpływać w podobny sposób na wszystkie kraje prowadzące w danym okresie działalność handlową. Takimi ważnymi wydarzeniami były zwiększenie tempa i zasięgu handiu międzynarodowego oraz powszechna komercjalizacja ziemi, związana z masowym transportem zboża

\ surowców rolnych z jedne) części globu do drugiej po minimalnym koszcie. To ekonomiczne trzęsienie ziemi zdestabilizowało życic cizie-siatek milionów mieszkańców europejskich wsi. W ciągu kilku lat wolny handel stal się przeszłością, a dalszy rozwój gospodarki rynkowej odbywał się na zupełnie nowych zasadach.

Te zasady kształtował „dwukierunkowy fuch". Modelowi międzynarodowego handlu, który zaczął się rozszerzać w przyspieszonym tempie, przeciwstawiło się wprowadzenie instytucji protekcjonistycznych, mających za zadanie kontrolować ogólne funkcjonowanie rynku. Kryzys agrarny oraz poważny kryzys w całej gospodarce lat 187WH86 zachwiały wiarą w możliwości ekonomicznego „santouzdrawiania się* rynku. Odtąd nowe instytucje gospodarki rynkowe) mogły być wprowadzane tylko wtedy, gdy towarzyszyły Im środki protekcjonistyczne. Kładziono na to szczególny nacisk także ze względu na to, żc od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku państwa stawały się stopniowo zorganizowanymi jednostkami, które mogły poważnie ucierpieć na destabilizacji związanej z koniecznością nagiej adaptacji do potrzeb handlu zagranicznego czy walut zagranicznych. Podstawowemu narzędziu ekspansji gospodarki rynkowej, czyli systemowi waluty złotej, towarzyszyło zatem jednoczesne wprowadzanie typowo protekcjonistycznych rozwiązań, takich jak ustawodawstwo socjalne i taryfy celne.

Również pod tym względem tradycyjna liberalna wersja „kolektywistycznego spisku” całkowicie wykrzywiała rzeczywistość. Wolny handel i system waluty złotej nie były bezmyślnie rujnowane przez egoistycznych „wyciągaczy” ceł i pobłażliwych ustawodawców. Przeciwnie: samo zastosowanie systemu waluty złotej przyspieszyło wprowadzenie środków protekcjonistycznych, które przyjmowano tym chętniej, im bardziej uciążliwe stawały się ustabilizowane kursy walut. Odtąd da. ustawodawstwo fabryczne oraz aktywna polityka kolonialna były zasadniczymi warunkami stabilności waluty (Wielka Brytania ze swoją ogromną przewagą przemysłową stanowiła tu wyjątek potwierdzający regułę.) Tylko wówczas, gdy wszystkie te warunki zostały spełnione, możliwe było bezpieczne wprowadzanie mechanizmów gospodarki rynkowej. Tam, gdzie te mechanizmy siłą narzucano bezbronnym narodom niechronionym przez środki protekcjonistyczne - tak jak w dalekich, półkolonialnych regionach - dochodziło do niewysłowionych cierpień.

W tym tkwi właśnie klucz do pozornego paradoksu imperializmu, polegającego na tym, że państwa zachodnie z niewytłumaczalnych

Obaj odegrali doniosłą rolę W umocnieniu wpływów brytyjskich nu subkontynencie indyjskim. Qive pełni! między innymi funkcję gubernatora Bcngalu w latach 1765--1767. a Hastinp. uwalany za twórcę IndU Brytyjskich, był pierwszym gubernatorem Indii Wschodnich (1772-1785) - przyp. tłum.