SDC13403

52 Stanisław Dubisz

wolnie oznaczała żupa wszelki ‘monopol książęcy’, ‘opłaly sądowe i inne’ (wybierał je iupca, po łacinie suparius, jeszcze w 15. wieku na Mazowszu), a zawiadywał niemi żupan (w najdawniejszych cytatach cerkiewnych: żu-pan, karczmarski i kupiecki). Żupan, nieznany na Rusi, tem bardziej znany na Zachodzie i Balkonie, to tursko-tatarska nazwa 'urzędników chańskich' u Awarów i Bułgarów (...); żupanami zwali się u Słowian nad Salą ‘kmiecie obowiązani do służby konnej', a u Chorwatów i Serbów żupnik ‘proboszcz’; u nich żupa (jak i w cerkiewnym) oznacza ‘opole, okręg, zicmicę'. (,..)Żu-panowi odpowiadała żupani (rzecz. r. ż. - przyp. St. Dubisz]. nazwa Polakom już nic znana, ale ocalała po nich u starych Prusów, supani ‘pani’. U legł żupan skróceniu we żpan (...); nasze pan, pani.”¹⁰

Przyjmując zatem koncepcję A. Brucknera, należy uznać, że nazwy żupan i żupa to zapożyczenia z IV-VI w. n.e., kiedy miały miejsce najazdy ludów turko-tatarskich (Hunów i Awarów), które spowodowały jedną z fal migracji ludów indocuropcjskich, m.in. Słowian.¹¹

Opole (żupa) stanowiło zatem centrum zarządzania zgrupowaniem osad, ściągania podatków (danin), organizowania obrony. System opoli decydował o stopniu zorganizowania zbiorowości plemienia.

Biorąc pod uwagę dane historyczne, można zestawić rejestr ziem plemiennych i plemion na obszarze pomorskim i Jedlickim.¹²

I.    Pomorze - ziemie plemienne // plemiona: chełmińskie (Chełmno, Ziemia Chełmińsko-Dobrzyńska), gdańskie (Gdańsk), Łebskie (Łeba), ujskic (Ustka), kołobrzeskie (Kołobrzeg), szczecińsko-stargardzkie (Szczecin, Stargard Szczeciński), pyrzyckic (Pyrzyce), wolińskie (Wolin), kaszubskie (Kaszuby), słowińskie (Sławno) -»łącznic 10.

II.    Wielkopolska -

a) organizacja plemienna Polan (pole) - plemiona: pałuckie (Pałuki), Ic-chicko-gnicżnicńskic (Ostrów Lednicki, Gniezno), gieckic (Giccz), poznańskie (Poznań), bonikowsko-przemęckic (Bonikowo. Przemęt), nadorlańskie (nad Orlą) -» łącznic 6;

¹⁰    A. Bruckner, Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa 1970, s. 667-66S (przedruk wyd. I - Kraków 1927].

¹¹    Zob. K. Dlugosz-Kurczabowa. Sl. Dubisz, op. cii., s. 43.

¹²    Zob. J. Żak, Najstarsza faza okresu wczesnośredniowiecznego (V!-VW lit n.e.). Podstawy wykształcania się narodu, społeczeństwa feudalnego i państwa [w:] J. Topolski (red.),

Dzieje Polski, Warszawa 1978, s. 84-86 i in. Stosowano nazwy mają w znacznej części charakter topograficzny (odmiejscowy) i współczesny. W rejestrze uwzględnione są także nazwy historyczne, zarejestrowane w rękopisie Geografa Bawarskiego (IX w.) i innych źródłach.