SNV36597

376 OŚWIBCfcHff.

się głównym zawołaniem, pod którym rozpoznawali się polscy oświeceni.

Uświadomienie niezbędności owej naprawy legło zresztą w ogóle u genezy polskiego oświecenia. Kryzys sarmatyzmu objawił się bowiem przede wszystkim rozkładem form ustrojowych i instytucji politycznych szlacheckiej Rzeczypospolitej . Konsekwencją tego zjawiska było dopiero zakwestionowanie całokształtu wartości tej formacji. Kryzys przejawił się jednak w dwu fazach. Po raz pierwszy wystąpił na początku wieku (jego stymulatorem były wydarzenia od wojny północnej po konfederację tarnogrodzką), po raz drugi w pierwszym 10-leciu panowania Stanisława Augusta (konfederacja radomska, barska i pierwszy rozbiór). Między tymi wydarzeniami legł kilkudziesięcioletni okres saskiej stabilizacji i letargu. Pierwszy kryzys oddziałał na świadomość magnackiej elity, zorientowanej w sprawach polityki i szybciej mogącej dostrzec anachronizmy urządzeń Rzeczypospolitej. Wśród niej zaczęły się tworzyć już w L 20-tych XVIII w. pierwsze grupy myślące kategoriami oświecenia. W ciągu następnych dziesięcioleci grupy te potrafiły narzucić styl żyda i modę wszystkim prawie środowiskom magnadco-dworskim (przyjmującym oświecenie z reguły w wersji powierzchownej i spłyconej) oraz w L 1730-1750 — stoczyć zwycięską batalię z sarmatyzmem o instytucje żyda kulturowego. Najbardziej znaczącymi faktami w tej walce było włączenie w propagandę oświeceniową zakonu pijarów około 1740 r. oraz reforma szkolna zakonu jezuitów około 1752 r.

W okresie saskim oświecenie ogarnęło jednak tylko oficjalny nurt kultury, a w jej kręgu środowiska magnackie, nielicznych przedstawicieli średniej szlachty i mieszczaństwa, niektóre środowiska szkolne i zakonne. Nie dotarło oświecenie natomiast do mas szlacheckich, pozostających w całośd w kręgu kulturowym sarmatyzmu, a po wypardu tego ostatniego z nurtu oficjalnego kultury — żyjących wyłącznie w ramach własnego folkloru środowiskowego. Dopiero konfederacja radomska, porwanie senatorów z sejmu 1767, konfederacja barska, pierwszy rozbiór, sejm dełe-gacyjny 1773-1775, z bezsilnym protestem Rejtana — wywołały wstrząs moralny w wladitrkidi, zmuszający je do myślenia, do rewizji wyznawanych stereotypów politycznych, do zakwestionowania i odrzucenia sarmatyzmu. Następne 1 (Mecie znaczy się błyskawicznym rozszerzaniem kaucji oświeceniowej, jej całkowitym zwycięstwem oraz ujawnieniem jej antyeb-tamegp. demokratycznego oblicza.

Procesnalność i wieloetapowość przechodzenia od sarmafyzm do oświecenia w Polsce sprawiła, iż cezara między tymi formacjami jest nudno uchwytna. Stąd długotrwałe spory o datę startową i w ogóle penodyzację polskiego oświe-

cenią wśród historyków. Ujawniły się w tej sprawie cztery stanowiska: T. Mikulskiego, opowiadającego się za datą 1764, i. W, GomuBdocfo proponującego jako cezurę rok 1752, J. Nowa ka-Dłużewskiegp, opowiadającego się za data 1740, oraz ostatnio M. Klimowicza, przyjmującego 1730 r. za datę początkową epoki Mniej kontrowersyjny, ale też dyskutowany jest podział wewnętrzny oświecenia. Powszechnie przyjmuj się jego trzyetapowośc, ale sporne jest, czy w pierwszym wypadku przyjąć za datę graniczną r, 1764 (Klimowicz, a po części i Mikulski wyróżniający przed 1764 r. „okres wstępny**), czy 1772—1773 (Gomulicki i Nowak-Dłużewski); w dropm zaś wypadku r. 1800 (Nowak-Dłużewski) czy 1795 (pozostali badacze). Środkowy okres oświecenia — zwany okresem stanisławowskim — dzielony bywa jeszcze cezurą około 1788 r. Nie ma też zgodności co do przyznania oświeceniowego charakteru okresowi podzbiorowemu (czy postanisławowskiemu). Jednak zgromadzone ostatnio argumenty różnego typu (-* pisarze, -*■ klasycyzm postamdawoidti, sentymentalizm) w pełni potwierdzają tezę zamka-ma formacji oświeceniowej dopiero ok r. 1830.

Zarówno w Polsce, jak i w innych krajach europejskich występowało wśród oświeconych pewne zróżnicowanie poglądów na zasadnicze problemy społeczne i światopoglądowe; lezące w centrum zainteresowania przedstawiciel formacji Stosunek do tych problemów był podstawą wewnętrznej stratyfikacji oświecenia. Podziały te jednak nie przekreślały zasadniczej kulturowej (choć nie ideowej) jedności formacji, która wiązała w całość różne grupy społeczne; postawy światopoglądowe, ideologie — niekiedy wewnątrz oświecenia skrajnie sobie przeciwstawne. W tym rozumieniu przedstawiddami oświecenia byli nie tylko zwolennicy reform czy rewolucji, ale i obrońcy status qeo, rozumiejący jednak, iż nie uzasadnia się on już sam przez nę, że wymaga nowego nargumeetowania i wtórne obrony (uargnmcntowania nowym językiem i przy użyciu nowych kategorii, z odwołań** H do funkcjonujących w ramach oświfrrnia warto-śriji Uczestnikami oświeceniowej formy M więc zarówno arystokraci, jak my iTrrmr czy mcebgenb pfebejskiego pochodzenia. Bffi pji zwolennicy chrysaamamn (ale oczymeznego z przesądów i fanatyzmut jak i deśsd czy itfia Wszystkich ich cechowało jednak krytyczne podejście do dotychczasowego sposobu argumentacji i stawiania problemów. Byi przekonani ar wszystko trzeba zweryfikować oraz aa nowo iszasadnść — bądź obalić    <

Główne idee i wartości Właśnie krytycyzm jest jednym z najważniejszych wyróaufców formacji orwiriTwioutj i nyiję przedwaniodk